Όταν συζητάμε για την Ενεργειακή Ασφάλεια, ας είμαστε συγκεκριμένοι… Γράφει ο Δρ. Ηλίας Κονοφάγος

Είναι γνωστό ότι στην ανατολική Μεσόγειο ανακαλύφθηκαν προσφάτως γιγαντιαία κοιτάσματα φυσικού αερίου. Έτσι, οι επενδύσεις για έρευνα και παραγωγή φυσικού αερίου στην ανατολική Μεσόγειο αναμένεται να ακολουθήσει στο μέλλον μία σταθερή ανοδική πορεία... Στη συνέχεια θα εξετάσουμε, με έμφαση στην ασφάλεια εφοδιασμού, την κατάσταση που έχει διαμορφωθεί σήμερα στην ανατολική Μεσόγειο, από γεωπολιτική άποψη, αλλά παράλληλα και την ασφάλεια που θα απαιτηθεί να υπάρξει στην περιοχή ώστε στην πράξη να είναι δυνατή η απρόσκοπτη και συνεχής παραγωγή φυσικού αερίου μέσω των θαλάσσιων εγκαταστάσεων εξόρρυξης, καθαρισμού και διάθεσής του στην αγορά. Βεβαίως, ο ρυθμός εντοπισμού, ανακάλυψης και παραγωγής κοιτασμάτων φυσικού αερίου θα εξαρτηθεί κυρίως από την ασφάλεια που θα παρέχεται από τα κράτη της περιοχής στις εργολαβικές δραστηριότητες των ανάδοχων εταιρειών αλλά και από τις τιμές του φυσικού αερίου που θα έχουν συμφωνηθεί συμβατικά μεταξύ των κρατών της περιοχής με τις ανάδοχες εταιρείες τοπικά.

Η ενεργειακή ασφάλεια στη μεσογειακή περιοχή

Κατά τα τελευταία χρόνια, η ενεργειακή ασφάλεια έχει μετατραπεί σε ένα σημαντικό θέμα της διαμάχης στα ζητήματα της διεθνούς ασφάλειας. Πρόσθετοι παράγοντες περιλαμβάνουν ένοπλες απειλές κατά του ενεργειακού εφοδιασμού, μέσω τρομοκρατικών επιθέσεων ή πειρατείας, καθώς και πολιτική αστάθεια σε πολλές χώρες παραγωγής ενέργειας – συμπεριλαμβανομένων των προσπαθειών μερικών από τις χώρες αυτές να χρησιμοποιήσουν τον ενεργειακό εφοδιασμό ως πολιτικό όπλο.

Όλες αυτές οι εξελίξεις εστιάζουν προς την ίδια κατεύθυνση: ότι η εξασφάλιση της παροχής ενέργειας μπορεί να μην είναι μια καθαρά στρατιωτική πρόκληση, αλλά έχει σαφώς μια διάσταση ασφάλειας. Οι διαγραφόμενες προοπτικές ως προς τις δυνατότητες απρόσκοπτου εφοδιασμού των οικονομιών με ενέργεια, βραχυπρόθεσμα και σε βάθος χρόνου, φέρνει αυτομάτως στο προσκήνιο το θέμα της ενεργειακής ασφάλειας και μάλιστα κατά τρόπο δραματικό, τοσούτω μάλλον καθόσον οι περισσότερες από τις παραγωγούς χώρες, στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική, βρίσκονται σε κατάσταση χρόνιας αστάθειας.

Η πολιτική κατάσταση στις περιοχές αυτές αλλά και οι διακυμάνσεις στις τιμές του αργού πετρελαίου, έφεραν το θέμα της ενεργειακής ασφάλειας σε κυρίαρχη προτεραιότητα στην ατζέντα της ενεργειακής πολιτικής όλων των χωρών. Όλοι συμφωνούν ότι αυτό εκφράζεται με το τρίπτυχο των τριών “E”, ήτοι: Energy security – Economic growth – Environmental protection.

Οι τρεις αυτοί πυλώνες συνδέονται άμεσα με την εθνική ισχύ και την εθνική ασφάλεια, ενώ κατά κύριο λόγο αφορούν στην εξασφάλιση του απρόσκοπτου εφοδιασμού της οικονομίας με ενέργεια.

Η ενεργειακή ασφάλεια έχει οριστεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, αλλά ουσιαστικά υφίσταται όταν η παροχή ενέργειας είναι αρκετά μεγάλη και αξιόπιστη ώστε να υποστηρίζει τις κοινωνικές, οικονομικές και στρατιωτικές δραστηριότητες. Στο πλαίσιο της ευρω­μεσογειακής περιοχής, η ενεργειακή ασφάλεια έχει δύο επιπλέον κύριες πτυχές:

• Πρώτον, την παροχή επαρκών υπηρεσιών ενέργειας στις χώρες της νότιας και της ανατολικής Μεσογείου, όπου η άνοδος της κατά κεφαλήν κατανάλωσης ενέργειας αναμένεται να ενισχύσει την ανάπτυξη και την πολιτική σταθερότητα.

• Δεύτερον, τη σημασία της μεσογειακής λεκάνης για τη μεταφορά ενέργειας προς την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Οι δύο αυτές πτυχές έχουν σχέση με το κατά πόσο η βελτίωση της σταθερότητας στην περιοχή της Μεσογείου θα επιτρέψει στην Ευρωπαϊκή Ένωση να διασφαλίσει καλύτερα τις ενεργειακές ροές μέσω της περιοχής αυτής.

Η στρατιωτικοποίηση της ενεργειακής ασφάλειας στο μέλλον είναι ενδεχόμενο να περιλάβει:

1) τη χρησιμοποίηση του ελέγχου επί των ενεργειακών πόρων, εκ μέρους των κρατών, ως όπλου πολιτικής πίεσης και επιρροής,

2) τις απειλές που προέρχονται από την τρομοκρατία και την πειρατεία κατά της παραγωγής και μεταφοράς της ενέργειας, καθώς επίσης και

3) την εσωτερική αστάθεια, εξεγέρσεις και συγκρούσεις στο εσωτερικό των κρατών που παράγουν και εξάγουν την ενέργεια.

Παραγωγή και Διακίνηση της Ενέργειας

Η μεγάλη σημασία των ενεργειακών πόρων της περιοχής της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής για την Ευρώπη διατυπώνεται με σαφήνεια και στο κείμενο της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Ασφάλειας:

«Ιδιαίτερο μέλημα για την Ευρώπη είναι η ενεργειακή μας εξάρτηση. Η Ευρώπη αποτελεί τον μεγαλύτερο εισαγωγέα πετρελαίου και φυσικού αερίου παγκοσμίως. Οι εισαγωγές καλύπτουν το 50% περίπου της κατανάλωσης ενέργειας σήμερα, ποσοστό που αναμένεται να φτάσει το 70% το 2030. Το μεγαλύτερο μέρος των εισαγωγών ενέργειας προέρχεται από τον Περσικό Κόλπο, τη Ρωσία και τη Βόρεια Αφρική».

Πρόσφατα όμως στην ανατολική Μεσόγειο προστέθηκε τον Σεπτέμβριο του 2015, ένα νεώτερο πακέτο ερευνητικών στόχων κοιτασμάτων (new exploration play) χάρις στην ανακάλυψη ενός νέου υπεργιγαντιαίου κοιτάσματος φυσικού αερίου «Ζορ» από τον πετρελαϊκό ιταλικό κολοσσό ΕΝΙ, εντός της αιγυπτιακής ΑΟΖ, πλησίον της ΑΟΖ της Κύπρου. Πρόσφατες δε δημοσιεύσεις-μας απέδειξαν ότι τόσο στην Κύπρο όσο και ν΄τια της Κρήτης πρέπει να υπάρχουν παρόμοιοι στόχοι φυσικού αερίου τύπου «Ζορ».

Η Ασφάλεια Παραγωγής των Κοιτασμάτων της Ανατολικής Μεσογείου

Μετά την ανακάλυψη κάποιου κοιτάσματος οι ανάδοχες εταιρείες κατά κανόνα προχωρούν στην ανάπτυξη του κοιτάσματος ή κοιτασμάτων μέσω σχετικών εγκαταστάσεων παραγωγής καθώς και αγωγών που τους επιτρέπουν να διοχετεύσουν την ενέργεια στην τοπική ή τη διεθνή αγορά. Η ανάπτυξη κοιτασμάτων υδρογοναθράκων είναι υψηλής έντασης κεφαλαίο που στην πράξη απαιτεί χρηματοδότηση η οποία κατά κανόνα προέρχεται από κοινοπραξίες τραπεζών.

Για να υπάρξει όμως χρηματοδότηση εκ μέρους των τραπεζών οι εταιρείες είναι υποχρεωμένες να έχουν ασφαλίσει τις θαλάσσιες εργολαβίες ή υπεργολαβίες τους έναντι κάθε δυνατού κινδύνου που θα μπορούσε να παρακολλήσει τις εργασίες τους. Αρκεί να αναφέρουμε ότι το ασφαλιστικό κόστος ενός θαλάσσιου γεωτρύπανου κυμαίνεται σήμερα από 3 έως 9 εκατομύρια δολλάρια ετησίως ενώ το κόστος ασφάλισης ενός συμπλέγματος θαλασσίων εγκαταστάσεων ή εξεδρών παραγωγής υδρογονανθράκων είναι πολύ μεγαλύτερο.

Η ασφάλεια ενός συμπλέγματος θαλασσίων εγκαταστάσεων παραγωγής εξαρτάται απo τις συμβατικές συμφωνίες του αναδόχου με το συμβαλλόμενο κράτος αλλά και από τα μέσα που διαθέτουν για αυτήν τόσο το κράτος όσο και η ανάδοχος εταιρεία.

Οι κίνδυνοι που πρέπει να καλυφθούν αφορούν απρόβλεπτα τεχνικά προβλήματα, καθυστερήσεις στην παραγωγή, απρόβλεπτες οικονομικές επιβαρύνσεις από απαιτήσεις τρίτων, απρόβλεπτες νομικές διαφορές, απρόβλεπτη διακοπή της παραγωγής από ατύχημα, διακοπή της παραγωγής από επιθετικές ενέργειες τρίτων, διακοπή της παραγωγής από πειρατικές ή τρομοκρατικές επιθέσεις κ.λ.π.

Κύριος στόχος των επενδυτών είναι η δυνατότητα του αναδόχου να δημιουργήσει ένα σύμπλεγμα εγκαταστάσεων παραγωγής κοιτασμάτων που θα του επιτρέψει να ελαχιστοποιήσει τους παραπάνω κινδύνους. Η ελαχιστοποίηση όμως των κινδύνων αυτών δεν εξαρτάται μόνο από τον ανάδοχο αλλά και από τα μέσα που θα διαθέσει το συμβαλλόμενο κράτος για τις δραστηριότητες του αναδόχου ώστε να έχει πλήρη προστασία από απρόβλεπτες επιθετικές ενέργειες τρίτων.

• Οι Εγκαταστάσεις Παραγωγής του Κοιτάσματος «ΑΦΡΟΔΙΤΗ» στην Κύπρο

Μετά την ανακάλυψη του κοιτάσματος φυσικού αερίου «Αφροδίτη» εντός της ΑΟΖ της Κύπρου το 2011, η ανάδοχος εταιρεία “Noble” κατήρτισε σχέδιο ανάπτυξης του κοιτάσματος. Το σχέδιο αυτό περιελάμβανε πλωτό μετασκευασμένο τάνκερ πάνω στο οποίο υπάρχουν εγκαταστάσεις καθαρισμού του αερίου εντός του οποίου αποθηκεύεται η υγρή φυσική βενζίνη (condensate) που περιέχει το φυσικό αέριο.

Είναι φανερό ότι το πλωτό αυτό σύστημα παραγωγής εμφανίζεται εξαιρετικά ευάλωτο σε περίπτωση πειρατικής ή τρομοκρατικής ενέργειας. Το συνολικό κόστος ανάπτυξης του κοιτάσματος που περιλαμβάνει υποθαλάσσιες κεφαλές γεωτρήσεων παραγωγής υπολογίζεται σε 5 δις δολλάρια.

• Οι Εγκαταστάσεις Παραγωγής του Κοιτάσματος «Ταμάρ» στο Ισραήλ

Το κοίτασμα φυσικού αερίου Ταμάρ ανακαλύφθηκε το 2009 σε θαλάσσιο βάθος 1.650 μέτρων, με αποθέματα ύψους 8,4 τρισεκατομμύριων κ.π. (Tcf). Η παραγωγή του άρχισε το 2013. Σήμερα καλύπτει τις συνολικές ενεργειακές ανάγκες του Ισραήλ σε φυσικό αέριο και αναμένεται να τις καλύπτει κατά 100% τα επόμενα 30 χρόνια.

Για λόγους ασφαλείας το σχήμα εγκαταστάσεων του «Ταμάρ» δεν συμπεριλαμβάνει πλωτό σύστημα παραγωγής αλλά μόνο υποθαλάσσιο εξοπλισμό κεφαλών γεωτρήσεων παραγωγής, αγωγούς (pipelines) μεταφοράς του φυσικού αερίου μήκους 150 χιλιομέτρων καθώς και 150 χιλιόμετρα εύκαμπτων ομφάλιων χαλυβδοσωλήνων διαχείρισης της παραγωγής (umbilicals) οι οποίοι παρέχουν υδραυλικά ρευστά, χημικά υγρά, ηλεκτρικό ρεύμα και οπτικές ίνες μετάδοσης σημάτων.

Η διαχείριση της παραγωγής επιτυγχάνεται εξ’ αποστάσεως με την μέγιστη δυνατή ασφάλεια, από θάλαμο επιχειρήσεων (control room) που βρίσκεται στην πόλη Ασκελόν πολύ κοντά στις ακτές του Ισραήλ. Το κόστος μεγιστοποίησης της ασφάλειας υπολογίζεται σε 1 δις δολάρια, αλλά με τον τρόπο αυτό τα ετήσια ασφάλιστρα παραγωγής που καταβάλλουν οι ανάδοχοι στις ασφαλιστικές εταιρείες είναι πολύ μικρότερα.

• Οι Εγκαταστάσεις Παραγωγής του Κοιτάσματος «Ζορ» στην Αίγυπτο

H ανακάλυψη του υπεργιγαντιαίου (supergiant) κοιτάσματος «Ζορ» τον Σεπτέμβριο του 2015 – σε θαλάσσιο βάθος 1.500 μέτρων και σε απόσταση 150 χιλιομέτρων από τις ακτές τις Αιγύπτου – με αποθέματα ύψους 30 tcf (ποσότητα που αντιπροσωπεύει τις σημερινές ανάγκες της Ελλάδος σε φυσικό αέριο για 200 χρόνια), ανέτρεψε τα δεδομένα ανάπτυξης των κοιτασμάτων της περιοχής.

Πιο συγκεκριμένα, για οικονομικούς λόγους ανεβλήθη η ανάπτυξη του κοιτάσματος Αφροδίτη που επρόκειτο να τροφοδοτήσει πρωτίστως την Αίγυπτο και δευτερευόντως την Κύπρο, οι ενεργειακές απαιτήσεις της οποίας είναι πολύ χαμηλές.

Παράλληλα η ανάδοχος εταιρεία ΕΝΙ συμφώνησε με την Αιγυπτιακή Κυβέρνηση να αναπτύξει το κοίτασμα Ζορ σε δύο φάσεις ώστε να καλύψει τις ενεργειακές ανάγκες της Αιγύπτου για τα επόμενα 40 χρόνια.

Μία πρώτη φάση μερικής ανάπτυξης και παραγωγής (early production) του κοιτάσματος μέσα στο 2017, η οποία θα περιλαμβάνει 6 υποθαλάσσιες γεωτρήσεις παραγωγής και έναν αγωγό μεταφοράς φυσικού αερίου στην ξηρά, με στόχο να καλυφθούν το συντομότερο οι κατεπείγουσες ενεργειακές ανάγκες της Αιγύπτου.

Η δεύτερη φάση ολοκλήρωσης της ανάπτυξης του κοιτάσματος -με 26 συνολικά υποθαλάσσιες κεφαλές γεωτρήσεων παραγωγής και 6 αγωγούς μεταφοράς φυσικού αερίου- αναμένεται να πραγματοποιηθεί στα τέλη του 2019, οπότε η συνολική ημερήσια παραγωγή φυσικού αερίου, εκπεφρασμένη σε αντίστοιχα βαρέλια πετρελαίου, αναμένεται να ξεπεράσει τα 500.000 βαρέλια την ημέρα.

Να σημειώσουμε ότι και στην περίπτωση αυτή, για λόγους ασφαλείας, οι εγκαταστάσεις παραγωγής δεν περιλαμβάνουν πλωτά μέσα (εξέδρες κλπ), πάνω από τη γεωγραφική θέση του κοιτάσματος.

Η διαχείριση της παραγωγής εξ αποστάσεως, μέσω υποθαλάσσιων ρομποτικών συστημάτων, από την ανάδοχο εταιρεία ΕΝΙ, περιλαμβάνει (όπως και στην περίπτωση του κοιτάσματος Ταμάρ) ομφάλιους εύκαμπτους χαλυβδοσωλήνες (umbilical’s) που από απόσταση 150 χιλιομέτρων θα δίνουν τις κατάλληλες εντολές έναρξης, διακοπής ή ρύθμισης του ύψους της παραγωγής μέσω υδραυλικής ή ηλεκτρικής ενέργειας.