Ο Σεφέρης και η Αµερική. Σαράντα χρόνια από τον θάνατο του νοµπελίστα «Το Βήµα» δηµοσιεύει µια επιστολή του συνθέτη Ιγκόρ Στραβίνσκι προς τον ποιητή

 Η σύµπτωση των σαραντάχρονων από τον θάνατο του Σεφέρη µε την αντίστοιχη επέτειο του Ιγκορ Στραβίνσκι (1882-1971) θα περάσει µάλλον υπόγεια στην Ελλάδα. Τόσο οι προσωπικότητες όσο και τα επιτεύγµατα των δύο δηµιουργών είναι µη συγκρίσιµα µεγέθη. Μπορεί ο στοχαστικός ποιητής, που γεύτηκε δόξα στη δύση του βίου του, να θαύµαζε τον δαιµόνιο Ρώσο που ήδη είχε κατακτήσει το µουσικό στερέωµα της Ευρώπης τριαντακονταετής...

Ωστόσο δεν φαίνεται να επιζήτησε ποτέ καµία επαφή µαζί του. Το δε προλόγισµά του στη δεύτερη έκδοση της «Μουσικής Ποιητικής» του Στραβίνσκι – που δηµοσίευσε στα ελληνικά το «Βήµα της Κυριακής» την 1η Μαρτίου του 1970 – γράφτηκε προφανώς κατόπιν παραγγελίας των πανεπιστηµιακών εκδόσεων του Χάρβαρντ και µάλλον χωρίς την εµπλοκή τού ογδονταοκτάχρονου συνθέτη. Ή τουλάχιστον έτσι εικάζαµε. 

Μια επιστολή του Στραβίνσκι προς τον Σεφέρη δηµιουργεί τις προϋποθέσεις για την επετειακή σύζευξη των δύο. Στη διάρκεια πρόσφατης ερευνητικής επίσκεψης στο Χάρβαρντ ο γράφων εντόπισε δύο κούτες µε γραπτά και αλληλογραφία του Σεφέρη που η χήρα του Μαρώ είχε δωρίσει στο Πανεπιστήµιο το 1976 (Houghton Library, bMS Gr 28). Η µονοσέλιδη δακτυλογραφηµένη επιστολή του συνθέτη φέρει ηµεροµηνία 28 Οκτωβρίου 1969. Μολονότι σώζεται σε αντίγραφο, η επιστολή είναι ενυπόγραφη. Το αν ο Σεφέρης έλαβε το πρωτότυπό της ή αν η χήρα του αποφάσισε να µην το συµπεριλάβει στη δωρεά της στο Χάρβαρντ µού είναι άγνωστο. Βέβαιον είναι ότι το κείµενο απουσιάζει από την τρίτοµη επιλεγµένη αλληλογραφία του Στραβίνσκι που επιµελήθηκε ο Robert Craft. (Σηµείωση «Βήµατος»: Το πρωτότυπο της επιστολής του Στραβίνσκι προς τον Σεφέρη βρίσκεται στην Αθήνα, στο Αρχείο Γιώργου Σεφέρη της Αµερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών. Υποενότητα ΙΙ.Α, Ελληνική και Ξενόγλωσση Αλληλογραφία, Φακ.48)

Η πρώτη επικοινωνία

Χωρίς ακριβή γνώση του περιεχοµένου της επιστολής του Σεφέρη, υποθέτω ότι πρόκειται για την πρώτη επικοινωνία των δύο ανδρών. Εξ ου και η πρωτοβουλία του ποιητή να αναφερθεί σε µια σύνθεση του 1927, την όπερα-ορατόριο «Oedipus Rex», που πρωτοπαίχθηκε στο Παρίσι αλλά αναβιώθηκε στο Λονδίνο το 1960, ακριβώς την εποχή που ο Σεφέρης υπηρετούσε ως πρεσβευτής της Ελλάδος στη Μεγάλη Βρετανία. Σε ό,τι αφορά τον ογδονταοκτάχρονο Στραβίνσκι, εντυπωσιάζουν η µνήµη του (ανάκληση γεγονότων πριν από σαράντα χρόνια), η ενδελέχειά του (σύγκριση των δύο µεταφράσεων του κειµένου του) αλλά και η παροιµιώδης καπατσοσύνη του (αν και στο τέλος της ένατης δεκαετίας του δεν έχει πρόβληµα να υποσχεθεί ότι θα ελέγξει την παρατήρηση του Σεφέρη «as soon as I have a moment»!).

Για όσους αντιλαµβάνονται τη γεωγραφία των συσχετισµών, συνδετικός κρίκος εδώ δεν είναι η «Μουσική Ποιητική» του Στραβίνσκι αλλά το ίδιο το Χάρβαρντ, το Πανεπιστήµιο που πρόσφερε στον Σεφέρη την περίφηµη έδρα Ποίησης «Charles Eliot Norton» για το ακαδηµαϊκό έτος 1969-70, ακριβώς τριάντα χρόνια µετά τον αντίστοιχο διορισµό του Στραβίνσκι (1939-40). Η σχέση του ποιητή µε το Χάρβαρντ φαίνεται να αρχίζει το 1954, όταν δώρισε ένα αντίτυπο του βιβλίου του « Trois jours dans les eglises rupestres deCappadoce » (Τρεις µέρες στα µοναστήρια της Καππαδοκίας, Αθήνα, Γαλλικό Ινστιτούτο, 1953) στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστηµίου. Σε ευχαριστήρια επιστολή του της 2ης ∆εκεµβρίου 1954, ο έφορος της Αίθουσας Ποίησης John Lincoln Sweeney αναφέρει την επικείµενη επίσκεψή του στην Αθήνα τον Απρίλιο του 1955. Η συνάντηση των δύο δεν πραγµατοποιήθηκε εξαιτίας της απουσίας του Σεφέρη από την πόλη. Οι ελπίδες του Sweeney αναπτερώνονται στις αρχές του 1957 µε την άφιξη του ποιητή στη Νέα Υόρκη για τις συνοµιλίες για το Κυπριακό. Στις 26 Φεβρουαρίου γράφει για να ρωτήσει αν ο Σεφέρης πρόκειται να επισκεφτεί τη Βοστώνη. Στη χειρόγραφη απάντηση στην ίδια επιστολή, ο τελευταίος ανακοινώνει την επιστροφή του στην Ευρώπη (Παρίσι και Αθήνα) εκφράζοντας όµως την ευαρέσκειά του στην ιδέα να επισκεφτεί το Χάρβαρντ µελλοντικά.

Οι ηχογραφήσεις ποιηµάτων

Η πολιορκία του Sweeney συνεχίζεται τα επόµενα χρόνια και πρώτος της καρπός ήταν οι ηχογραφήσεις ποιηµάτων του Σεφέρη στο Λονδίνο. Στις 15 Ιανουαρίου του 1959 η εταιρεία Recorded Sound Ltd ανακοινώνει στον ποιητή την έναρξη της παραγωγής για την πανεπιστηµιακή βιβλιοθήκη του Χάρβαρντ και τον προσκαλεί στο στούντιο για να απαγγείλει ποιήµατά του. Οπως αναφέρει ο ίδιος στον Sweeney έναν χρόνο µετά (23 Φεβρουαρίου 1960), η διαδικασία υπήρξε χρονοβόρα, καθώς επισκεπτόταν το στούντιο µόνον όταν είχε ελεύθερο χρόνο. Εν τω µεταξύ στις 23 Μαΐου 1959 ο Sweeney γράφει ενθουσιαστικά για τις τέσσερις εβδοµάδες που πέρασε στην Ελλάδα ως φιλοξενούµενος του Γιώργου Κατσίµπαλη, αδελφικού φίλου του ποιητή, και ευελπιστεί να συναντήσει τον Σεφέρη στο Λονδίνο στις αρχές Ιουνίου. Την τελευταία ηµέρα της χρονιάς ανακοινώνει στον ποιητή την ολοκλήρωση της παραγωγής και του υπόσχεται ένα αντίγραφο. Η καινοτοµία του εγχειρήµατος δεν περνά απαρατήρητη. Λίγους µήνες αργότερα (16 Απριλίου 1960), ο Sweeney περιγράφει τη συγκινητική σκηνή δύο αθηναίων προπτυχιακών φοιτητών στο Χάρβαρντ (Κώστας Πετρόπουλος και Αλέξης Πρωτόπαππας) που άκουγαν την απαγγελία του Σεφέρη σχεδόν µε βουρκωµένα µάτια.

Η δεύτερη ευεργετική συµβολή του Sweeney ήταν στη διάδοση ποιηµάτων του Σεφέρη στα Αγγλικά. Ηδη στις 17 Μαρτίου 1960 λαµβάνει µεταφράσεις τριών ποιηµάτων από τον Walter Jacob Kaiser, ο οποίος παραδέχεται µεν ότι τα ελληνικά του είναι πενιχρά, αλλά καταλήγει µε ενθουσιασµό «Τι υπέροχος ποιητής! Εύχοµαι να µπορούσαµε να τον φέρναµε εδώ στην έδρα Νόρτον κάποια φορά». Αυτή είναι η πρώτη νύξη για την πρόσκληση του Σεφέρη. Ο Sweeney δεν χάνει ευκαιρία και προωθεί τις µεταφράσεις στον Σεφέρη στις 16 Απριλίου. Θα εκδοθούν τελικά το 1969 ως « Three secret Poems » από τις πανεπιστηµιακές εκδόσεις του Χάρβαρντ. Η συχνότητα των επαφών του Sweeney µε τον Σεφέρη αυξάνεται στη δεκαετία του 1960. Τον προσφωνεί πλέον στον ενικό («my dear George»), τον συναντά αρκετές φορές στο Λονδίνο, έχει το θάρρος νατου συστήσει µια ανιψιά του που επισκέπτεται την Αθήνα και φροντίζει να προµηθευτεί όλα τα βιβλία του ποιητή για την πανεπιστηµιακή βιβλιοθήκη («The Harvard Library is very eager to complete its collection of your work»). Οταν δε ο Σεφέρης επισκέπτεται τη Νέα Υόρκη στις αρχές Ιουνίου του 1965, τον προσκαλεί επίσηµα στο Πανεπιστήµιο για ανάγνωση των ποιηµάτων του.

Συµβολική πράξη

Τα παραπάνω δείχνουν ότι η πρόσκληση του Σεφέρη από το Χάρβαρντ στα τέλη του 1967 δεν υπήρξε κεραυνός εν αιθρία ούτε ευκαιριακή εκµετάλλευση της φήµης του ως νοµπελίστα. Για περισσότερο από µια δεκαετία ο ποιητής υπήρξε στο στόχαστρο µελών του Πανεπιστηµίου και η πρόσκληση σηµάδευε το αποκορύφωµα µιας µακράς σχέσης. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο η απόρριψη της άκρως τιµητικής πρότασης αποκτά ακόµη πιο σηµαντικό χαρακτήρα. (Οπως είναι γνωστό, ο Σεφέρης προτίµησε µια ολιγόµηνη παραµονή στο εξίσου φηµισµένο αλλά σαφώς πιο εσωστρεφές Institute for Advanced Studies στο Πρίνστον.) Η απόφασή του µάλλον ενισχύει την άποψη του βιογράφου του Roderick Beaton περί συµβολικής κίνησης αντίστασης στη δικτατορία. Πώς µπορούσε εκείνος να απολαµβάνει ελευθερία λόγου στην πλέον περίοπτη ακαδηµαϊκή έδρα της Αµερικής όταν οι έλληνες συµπολίτες του στερούνταν στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώµατα;

Η ίδια όµως απόφαση φαίνεται ότι άνοιξε τον δρόµο για τη συµβολή του στη δεύτερη έκδοση της «Μουσικής Ποιητικής» του Στραβίνσκι. Το προλόγισµα ενός νοµπελίστα σαφώς καθιστούσε την έκδοση πιο ελκυστική και ίσως απάλυνε τη δυσφορία του Πανεπιστηµίου για την απόρριψη του διορισµού. Από την άλλη µεριά, ωστόσο, έδινε στον Σεφέρη τη µοναδική ευκαιρία να συνδεθεί δηµόσια και µονίµως µε ένα από τα είδωλά του, ιδιαίτερα µάλιστα στην περίοδο µετά την πολύκροτη δήλωσή του ενάντια στη χούντα (28 Μαρτίου 1969). Εξ ου και η ανταλλαγή επιστολών µε τον γηραιό συνθέτη, η οποία προσθέτει ένα πολύτιµο τεκµήριο για τη σχέση του Στραβίνσκι µε την Ελλάδα αλλά και µας παροτρύνει να ανασκαλέψουµε τη σχέση του Σεφέρη µε τη µουσική του 20ού αιώνα.

Ο δρ Ηλίας Χρυσοχο ΐ δης είναι ερευνητικός εταίρος του American Council of Learned Societies στο Stanford University. 

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ