Τα Δημοψηφίσματα στην Ελληνική πολιτική ιστορία. Γράφει ο Γιάννης Κουτρουμπής

Μετά από τις πρόσφατες δηλώσεις των κυβερνητικών αξιωματούχων σχετικά με την περίπτωση που δεν πετύχουν οι διαπραγματεύσεις της Κυβέρνησης είναι χρήσιμο να αναφερθούν αναλυτικά τα δημοψηφίσματα που έχουν διενεργηθεί στην ιστορία της Ελλάδας, αλλά και οι συνέπειες τους.Σε ένα διάστημα 54 ετών, η χώρα μας έχει διενεργήσει μόνο εφτά δημοψηφίσματα...

στα οποία τα έξι έγιναν για θέματα πολιτεύματος, δηλαδή αν θα έχουμε βασιλευόμενη ή αβασίλευτη δημοκρατία, και ένα για την θέσπιση νέου συνταγματικού χάρτη, ενώ τα τρία εξ αυτών έγιναν υπό δικτατορικά καθεστώτα.

Το δημοψήφισμα του 1920

Ο εθνικός διχασμός εκείνης της περιόδου (1914 – 1917) οδήγησε στο πρώτο  δημοψήφισμα για την επίλυση του πολιτειακού ζητήματος. Τον Οκτώβριο του 1920, ο Βασιλιάς Αλέξανδρος (ο Κωνσταντίνος παραιτήθηκε για να αναλάβει την βασιλεία ο γιος του Αλέξανδρος) πεθαίνει και ορίζεται αντιβασιλέας ο Ναύαρχος Κουντουριώτης.

Στην συνέχεια, η κυβέρνηση του Δ. Ράλλη ξεκινά τις διαδικασίες διενέργειας δημοψηφίσματος με θέμα την επιστροφή ή όχι του Βασιλιά Κωνσταντίνου στις 11 Νοεμβρίου 1920, κάτι που θεωρήθηκε πλεονασμός από την στιγμή που ο Δ. Ράλλης είχε νικήσει στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου του 1920.

Στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου, ο Δ. Ράλλης επικεφαλής της αντιβενιζελικής Ηνωμένης Αντιπολίτευσης κατάφερε να αποσπάσει τις 251 έδρες από τις 369 έδρες και να κερδίσει το κόμμα των Φιλελευθέρων του Ελευθερίου Βενιζέλου. Μετά την ήττα του ο Βενιζέλος πάει στο Παρίσι, ενώ η κυβέρνηση του Ράλλη διενεργεί δημοψήφισμα στις 11 Νοεμβρίου.

Το δημοψήφισμα εν τέλει πραγματοποιήθηκε στις 22 Νοεμβρίου του 1920 και στο οποίο το θέμα ήταν το «περί επανόδου της Α.Μ. του Βασιλέως Κωνσταντίνου εις την Πατρίδαν» και στο οποίο εξέφρασαν την αντίδραση τους οι Φιλελεύθεροι.

Τα αποτελέσματα του συγκεκριμένου δημοψηφίσματος ήταν 98,97% (999.960) υπέρ της επιστροφής του Βασιλιά Κωνσταντίνου και μόλις 1,03% (10.383) κατά της επιστροφής του.

Μετά από αυτό το αποτέλεσμα στις 19 Δεκεμβρίου του 1920 επέστρεψε ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος. Το δημοψήφισμα αυτό έχει πολλά προσωπικά στοιχεία, καθώς ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος δεν είχε παραιτηθεί από το θρόνο του για να ανακύψει συνταγματική ανάγκη.

Αξίζει να αναφερθεί, ότι το δημοψήφισμα αυτό έγινε κατά την διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας (1919- 1922) και ότι μετά από την επάνοδο του Βασιλιά Κωνσταντίνου (ο οποίος είχε σχέσεις με την έκπτωτη βασιλική οικογένεια της ηττημένης Γερμανίας) οι συμμαχικές δυνάμεις απέσυραν την στήριξη τους προς την Ελλάδα με δραματικές συνέπειες για την τελευταία.

Το Δημοψήφισμα του 1924

Το Δημοψήφισμα αυτό αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά δημοψηφίσματα λόγω του ότι έγινε για αλλαγή πολιτεύματος από την βασιλευόμενη δημοκρατία στην αβασίλευτη δημοκρατία.

Μετά την Συνθήκη της Λωζάννης διενεργήθηκαν εκλογές για τις 16 Δεκεμβρίου 1923 στις οποίες δεν συμμετείχαν οι αντιβενιζελικές δυνάμεις με αποτέλεσμα η κυβέρνηση, η οποία προέκυψε από τις εκλογές να μην υποστηρίζει τον βασιλιά, ο οποίος και έφυγε από την Ελλάδα στις 19 Δεκεμβρίου του 1923.

Η Δ΄ Συντακτική Συνέλευση συνήλθε στην Αθήνα στις 2 Ιανουαρίου 1924 και έπειτα από πρόταση της κυβέρνησης  Παπαναστασίου, η Δ΄ Συντακτική Συνέλευση εξέδωσε ψήφισμα με το οποίο κήρυξε έκπτωτη την δυναστεία των Γλυξμπουργκ στις 15 Μαρτίου 1924.

Εκτός αυτού το ψήφισμα ανέφερε ότι η Ελλάδα θα πρέπει να συνταχθεί σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα κοινοβουλευτικής μορφής, εφόσον η απόφαση αυτή εγκριθεί μέσω της διενέργειας δημοψηφίσματος.

Το δημοψήφισμα, το οποίο πραγματοποιήθηκε στις 12 Απριλίου 1924 με 69.95% τάχθηκε υπέρ της αβασίλευτης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και με 30,05% τάχθηκε κατά της βασιλευόμενης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.[1]

Με βάση, λοιπόν, το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος η Δ’ Συντακτική Συνέλευση αποφάσισε το ελληνικό κράτος να φέρει το όνομα Ελληνική Δημοκρατία. Παρόλα αυτά το Λαϊκό κόμμα, δεν δέχτηκε το όρο αυτό μέχρι το 1932, λόγω των φιλοβασιλικών καταβολών του.

Το Δημοψήφισμα του 1935

Το δημοψήφισμα αυτό έγινε μετά την αναθεώρηση του συντάγματος του 1927[2] με την οποία πλέον το δημοψήφισμα θεσμοθετείται και εντός συντάγματος και συγκεκριμένα στο άρθρο 125  §5[3].

Το αντικείμενο και του δημοψηφίσματος του 1935 είναι πολιτειακό λόγω του αποτυχημένου κινήματος των βενιζελικών το Μάρτιο του 1935 εντάθηκαν οι διαδικασίες για επιστροφή στο πολίτευμα της βασιλευόμενης δημοκρατίας.

Στις 9 Ιουνίου του 1935 διενεργήθηκαν εκλογές από τις οποίες απείχαν τα δημοκρατικά σώματα με αποτέλεσμα να συσταθεί σε σώμα η Ε’ Εθνική Συνέλευση και να αποφασίσει στις 10 Ιουλίου ένα ψήφισμα με το οποίο θα διατηρούσε το υπάρχον πολίτευμα και θα καθιέρωνε και τον θεσμό της βασιλευόμενης δημοκρατίας.

Το δημοψήφισμα αυτό κανονίστηκε για τις 15 Νοεμβρίου 1935, αλλά στις 10 Οκτωβρίου 1935 έγινε πραξικόπημα με αρχηγό τον υποστράτηγο Παπάγο, τον υποναύαρχο Δημήτριο Οικονόμου και  υποπτέραρχο Γεώργιο Ρέππα και την εκπαραθύρωση του νόμιμου πρωθυπουργού Παναγή Τσαλδάρη, πρωθυπουργός ορκίζεται ο Γεώργιος Κονδύλης.

Αμέσως μετά από αυτό εγκρίνεται ένα ψήφισμα «περί εγκρίσεως της δια του από 10 Οκτωβρίου ε.ε. ψηφίσματος της Ε” Εθνικής Συνελεύσεως των Ελλήνων επελθούσης μεταβολής του Πολιτεύματος εις Βασιλευομένην Κοινοβουλευτικήν Δημοκρατίαν»  και ορίζεται η διενέργεια του συγκεκριμένου δημοψηφίσματος για 3η Νοεμβρίου του 1935.

Στο δημοψήφισμα της 3ης Νοεμβρίου 1935, υπέρ της πρότασης για βασιλευόμενη Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας τάχθηκε το 97,87% των έγκυρων ψήφων και κατά τάχθηκε το 2,13%.

Το δημοψήφισμα αυτό είχε ως αποτέλεσμα την αλλαγή του πολιτεύματος από αβασίλευτη κοινοβουλευτική δημοκρατία σε βασιλευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία.

Το Δημοψήφισμα του 1946

Μετά το τέλος των πρώτων μεταπολεμικών εκλογών της 31ηςΜαρτίου 1946, η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη διενεργεί δημοψήφισμα την 1η Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους για την επιστροφή του βασιλιά Γεωργίου Β’, ο οποίος βρισκόταν εκτός Ελλάδος από τα χρόνια της Κατοχής.

Στο δημοψήφισμα, το οποίο διενεργήθηκε σύμφωνα με το Δ΄ Ψήφισμα της Βουλής (δι΄ ού ελευθέρως θέλει αποφανθή ο Λαός περί της επανόδου της Α.Μ. του Βασιλέως Γεωργίου Β΄ εις την Ελλάδα προς αυτοπρόσωπον ανάληψιν της ασκήσεως των κατά το ισχύον Σύνταγμα αρμοδιοτήτων αυτού), το οποίο πραγματοποιήθηκε στις 30 Ιουνίου 1946, υπήρχαν τρείς επιλογές υπέρ της επιστροφής του Βασιλιά, κατά της επιστροφής του Βασιλιά, και υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας.

Αξίζει να αναφερθεί ότι το ΚΚΕ αν και δεν είχε συμμετάσχει στις εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946 ήταν αρνητικό ως προς την ενδεχόμενη επάνοδο του Βασιλιά στα καθήκοντα του και μάλιστα αυτό αποδεικνύεται από δημοσίευμα του Ριζοσπάστη εκείνης της εποχής.[4]

Από την άλλη πλευρά, τα κόμματα που είχαν προκύψει από τις κοινοβουλευτικές εκλογές του 1946 ήταν όλα υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας, αλλά είχαν δηλώσει ότι θα δεχτούν και θα επικυρώσουν και το αντίθετο αποτέλεσμα(Εθνική Πολιτική Ένωση του Γ.Παπανδρέου, Σοφ. Βενιζέλου και Π. Κανελλοπούλου και οι Φιλελεύθεροι του Θ. Σοφούλη). Το μόνο κόμμα, το οποίο τάχθηκε εξ’ αρχής υπέρ της επανόδου του βασιλιά ήταν το Λαϊκό Κόμμα.

Το αποτέλεσμα, το οποίο προέκυψε από το δημοψήφισμα της 1ηςΣεπτεμβρίου 1946 ήταν 69% υπέρ της επανόδου του Βασιλέος Γεωργίου Β’ στα καθήκοντα του και 31% κατά της επανόδου του Βασιλιά στα καθήκοντα του.

Έτσι, λοιπόν, στις 28 Σεπτεμβρίου του 1946 ο Βασιλιάς Γεώργιος Β επέστρεψε στην Αθήνα αναλαμβάνοντας τα καθήκοντα του.

 Το Δημοψήφισμα του 1968

Στις 21 Απριλίου του 1967 έγινε πραξικόπημα από το στρατό με αποτέλεσμα να ανατραπεί η νόμιμα εκλεγμένη κυβέρνηση. Παρόλα αυτά ο βασιλιάς δημιούργησε το Δεκέμβριο του 1967 το «βασιλικό κίνημα» προκειμένου να ανατρέψει την χούντα των συνταγματαρχών, το οποίο απέτυχε παταγωδώς.

Κατόπιν αυτών των γεγονότων, ο Παπαδόπουλος μαζί με το υπόλοιπους στρατιωτικούς συνέταξαν ένα Σύνταγμα με το οποίο δεν καταργούσαν την βασιλεία, αλλά αντιθέτως την διατηρούσαν στα πρότυπα του συντάγματος του 1952.

Το πολίτευμα που ήθελαν να επιβάλλουν μέσω του νέου συντάγματος, ήταν η Βασιλευόμενη Δημοκρατία, με έναν βασιλιά που θα είχε πολύ λιγότερες αρμοδιότητες από αυτές που είχε μέχρι εκείνη την εποχή.

Έτσι, λοιπόν, πραγματοποιήθηκε το δημοψήφισμα της 29ηςΣεπτεμβρίου του 1968 με θέμα την αλλαγή του συνταγματικού χάρτη. Οι επιλογές που έδινε το δημοψήφισμα ήταν το «Ναι» και το «Όχι». Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος ήταν 92,21% υπέρ του νέου Συντάγματος και 7,79% κατά του νέου Συντάγματος.

Στο Σύνταγμα του 1968 το πολίτευμα ήταν αυτό της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας με το Βασιλιά όμως να μην έχει τις αρμοδιότητες που είχε σχετικά με τις ένοπλες δυνάμεις καθώς οι θεμελιώδεις εξουσίες μεταβιβάστηκαν στο στρατό.

Προβλεπόταν επίσης ένας βουλευτής με έδρα, ο οποίος κατείχε την θέση του Πρωθυπουργού και λογοδοτούσε στον Βασιλιά.

Από την άλλη πλευρά, στον ρόλο των Ενόπλων Δυνάμεων ερχόταν να προστεθεί και η αποστολή της προστασίας της πολιτικοκοινωνικής τάξεως.[5]

Το νέο Σύνταγμα άρχισε να ισχύει στις 15 Νοεμβρίου του 1968 και θεσμοθετούσε το πολίτευμα της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας.

Το Δημοψήφισμα του 1973

Μετά την δεύτερη αποτυχημένη επέμβαση του Βασιλιά Κωνσταντίνου και το κίνημα του πολεμικού ναυτικού για την ανατροπή της στρατιωτικής κυβέρνησης, ο Γεώργιος Παπαδόπουλος σκλήρυνε την στάση του απέναντι στον Βασιλιά μέσω της συνταγματικής κατάργησης της Βασιλευόμενης Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας και την αλλαγή σε Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία.

Με μία συντακτική πράξη της 1ης Ιουνίου 1973 ο Γεώργιος Παπαδόπουλος κατήργησε το θεσμό της μοναρχίας αναλαμβάνοντας προσωρινά τον ρόλο του Προέδρου της Δημοκρατίας και ύστερα άρχισε τις διαδικασίες διενέργειας δημοψηφίσματος για την αλλαγή του πολιτεύματος.[6]

Τα ερωτήματα τα οποία τέθηκαν στο συγκεκριμένο δημοψήφισμα ήταν:

1) Η έγκριση του εκλογικού σώματος για την διενέργεια δημοψηφίσματος με τίτλο      «Περί τροποποιήσεως του από 15ης Νοεμβρίου 1968 Συντάγματος»

2) Η αποδοχή εκλογής Προέδρου (Γεώργιος Παπαδόπουλος) και Αντιπροέδρου (Οδυσσέα Αγγελή) της Δημοκρατίας με θητεία 8 ετών.

3) Και τέλος η έγκριση της πολιτειακής αλλαγής που είχε προηγηθεί μέσω της συντακτικής πράξης της 1ης Ιουνίου 1973 με την οποία ο Γ.Παπαδόπουλος καταργούσε την μοναρχία και εγκαθίδρυε την Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία με προσωρινό Πρόεδρο τον ίδιο.

Και για τα τρία παραπάνω ερωτήματα ο λαός είχε την δυνατότητα να απαντήσει με ένα «Ναι» ή με ένα «Όχι». Αξίζει να αναφερθεί ότι όλα τα κόμματα είχαν τοποθετηθεί δημόσια κατά της βασιλείας.

Τα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος του 1973 διαμορφώθηκαν ως εξής: «Ναι» ψήφισε το 78,4% του εκλογικού σώματος και «Όχι» ψήφισε το 21,6% του εκλογικού σώματος. Με αυτόν τον τρόπο, πρώτος Πρόεδρος της Δημοκρατίας έγινε ο Γεώργιος Παπαδόπουλος

 

Το Δημοψήφισμα του 1974

Στις 23 Ιουλίου του 1974 το δικτατορικό καθεστώς των συνταγματαρχών απομακρύνεται από την εξουσία και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής επιστρέφει και σχηματίζει μία κυβέρνηση εθνικής ενότητας.

Η Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας εκδίδει μια συντακτική πράξη την 1ηΑυγούστου 1974, η οποία στην ουσία επαναφέρει το Σύνταγμα της 1ηςΙανουαρίου του 1952, χωρίς όμως τις διατάξεις που αναφέρουν την βάση και την μορφή του πολιτεύματος της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας.

Αξίζει να αναφερθεί πως μέχρι το δημοψήφισμα, Αρχηγός του Κράτους παρέμεινε ο μέχρι πρότινος Πρόεδρος της Δημοκρατίας Στρατηγός Γκιζίκης, ο οποίος και μετά το δημοψήφισμα στις 15 Δεκεμβρίου 1974 υπέβαλε την παραίτηση του.

Στις 27 Νοεμβρίου του 1974, πραγματοποιούνται εθνικές εκλογές από τις οποίες προκύπτουν 4 κομματικοί σχηματισμοί, που εκπροσωπούνται στην Ε’ Αναθεωρητική Βουλή. Νικητής των εκλογών αναδεικνύεται ο Κωνσταντίνος Καραμανλής με την Νέα Δημοκρατία.

Με το υπ’ αριθμόν 84 Προεδρικό Διάταγμα της 22ας Νοεμβρίου του 1974, αποφασίστηκε η διενέργεια δημοψηφίσματος για τις 8 Δεκεμβρίου 1974 για μείζον πολιτειακό ζήτημα.

Τα κόμματα που τάχθηκαν υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας ήταν το ΠΑΣΟΚ, Ενωμένη Αριστερά, ενώ η Νέα Δημοκρατία διατήρησε μία ουδέτερη στάση στο συγκεκριμένο ζήτημα.

Τα αποτελέσματα του Δημοψηφίσματος ήταν 69,2% υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας και το 30,8 % υπέρ της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας. Με αυτόν τον τρόπο, καταργήθηκε το πολίτευμα της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας και όπως διαμορφώθηκε και αργότερα με το Σύνταγμα του 1975 άρχισε να ισχύει το πολίτευμα της Προεδρευόμενης Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας.[7]

Τέλος, στις 15 Δεκεμβρίου όπως προαναφέρθηκε παραιτήθηκε ο μέχρι εκείνη τη στιγμή Πρόεδρος της Δημοκρατίας Στρατηγός Γκιζίκης και στις 18 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους εξελέγη από την Βουλή ως προσωρινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ο Βουλευτής Επικρατείας της Νέας Δημοκρατίας Μιχάλης Στασινόπουλος.

Εν κατακλείδι, στο άρθρο αυτό αναλύθηκαν τα δημοψηφίσματα που έγιναν στην ελληνική πολιτική ιστορία που δεν ξεπερνάνε τα επτά σε 54 έτη. Η ανάλυση αυτή είναι χρήσιμη , καθώς θα πριν ληφθεί η απόφαση δημοψηφίσματος η Κυβέρνηση θα πρέπει να έχει αναλύσει ενδελεχώς τις συνέπειες μίας τέτοιας κίνησης, διότι παρατηρείται παραπάνω πως μερικές φορές τα δημοψηφίσματα μπορεί να έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα από το επιδιωκόμενο.

 

---

[1] Αριστείδης Προβατάς, Νομοθετικά και Εκλογικά Σώματα 1822- 2001, Ελληνικός Συνεκδοτικός  Οργανισμός, Αθήνα 2003

[2] Μιλτιάδης Κωστακόπουλος, Ελληνικά Συντάγματα 1822 – 2001 Ελληνικός Συνεκδοτικός Οργανισμός σελ 82

[3] 125 §5 Σύνταγμα 1927: « Η Εθνική Συνέλευσις δύναται να υποβάλλει την περί αναθεωρήσεως απόφασιν της εις δημοψήφισμα, οπότε αι αναθεωρούμεναι διατάξεις τίθενται είς εφαρμογήν, εάν εγκριθώση παρα του λαού»

[4] Αρχείο εφημερίδας Ριζοσπάστη Φύλλο 31ης Αυγούστου 1946

[5] Σύνταγμα 1968: Άρθρα 129-131

[6]  Στην εικόνα 3 βλέπουμε την διαφημιστική εκστρατεία που είχε κάνει η στρατιωτική κυβέρνηση για το δημοψήφισμα.

[7] Δημοσίευμα της εφημερίδας Αθηναϊκής, ενδεικτική του κλίματος που κυριαρχούσε εκείνη την εποχή μετά το Δημοψήφισμα της 8ηςΔεκεμβρίου 1974