Η χυδαιότητα της "Αριστείας" και η αναγκαιότητα για Ελευθεριακή εκπαίδευση...Για «αυτό» το σχολείο….

από ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗΣ

Η εκπαίδευση, κυρίως μετά την επικράτηση του καπιταλισμού (η υποχρεωτική εκπαίδευση εμφανίζεται με τον καπιταλισμό μιάς και σε παλιότερες μορφές οργάνωσης η μόρφωση ήταν αποκλειστικό προνόμιο της άρχουσας τάξης), σε όλες τις βαθμίδες της, δεν είναι παρά το κομμάτι ενός συστήματος (αποτελεί έναν από τους βασικότερους θεσμούς του) το οποίο αυτοσυντηρείται μέσω της πειθαρχίας, της ομοιομορφίας, και της «κανονικοποίησης» των συμπεριφορών.

Όπως είπαμε και παραπάνω, το εκπαιδευτικό σύστημα αποτελεί θεσμό και μόνο έτσι μπορούμε να αντιληφθούμε τον (αντι)-κοινωνικό ρόλο του στη σημερινή κοινωνία. Με αυτή την έννοια, εξυπηρετεί δύο σκοπούς: από τη μία αντανακλά την κοινωνική πραγματικότητα, με τα εξουσιαστικά πρότυπα που έχουν παγιωθεί και εκφράζονται μέσα την ιεραρχική δομή του (δίπολο καθηγητής- μαθητής) και από την άλλη αναπαράγει αυτές τις εξουσιαστικές δομές (μέσα από την συστηματική διαδικασία της "κοινωνικοποίησης").

Η αναπαραγωγή προτύπων, κανόνων, αξιών, στερεοτύπων, προκαταλήψεων κ.λ.π., δηλαδή ολόκληρης της κυρίαρχης ιδεολογίας, ξεκινά από πολύ νωρίς στην εκπαίδευση. Από την αναπαραγωγή των άνισων ρόλων δάσκαλος - μαθητής και την γενικότερη ιεραρχική δομή των σχολείων ως τις υπόλοιπες παραμέτρους της σχολοικής ζωής, (πρωινή συγκέντρωση και προσευχή, παράταξη των μαθητών – στοίχιση), το παιδί μαθαίνει να είναι μέρος ενός πειθαρχημένου και υπάκουου συνόλου χάνοντας κάθε ιδιαιτερότητα της προσωπικότητάς του, κάθε πρωτοτυπία σκέψη ς που διαθέτει. Το σύστημα αλλοτριώνει τις συνειδήσεις χρησιμοποιώντας συγκεκριμένες μεθόδους: α) τον προληπτικό έλεγχο (π.χ. βραβεία-αριστεία) β) τις «συμβολικές» πρακτικές (π.χ. παρελάσεις, εθνικές εορτές κ.λ.π.) και γ) τον κατασταλτικό έλεγχο (π.χ. ποινολόγιο, τιμωρίες, αποβολές). Παρότι το παιδί μαθαίνει να βιώνει την ποινικοποίηση της «αποκλίνουσας» συμπεριφοράς του ως κάτι «φυσικό» και «αναγκαίο» και διακατέχεται συχνά από συμπλέγματα ενοχοποίησης και προσωπικής ανεπάρκειας η αντίδραση του παιδιού στην καταπίεση και στον ψυχαναγκασμό εκφράζεται σε ένα ασυνείδητο επίπεδο πολλές φορές με την πλήρη αδιαφορία, την αποστροφή για το σχολείο (π.χ. κοπάνες, αποχές κτλ.)., την κοινωνική απομόνωση, την άρνηση, την ελλειμματική προσοχή και την αδυναμία αφομοίωσης της γνώσης .

Η κάθε κοινωνία, με βάση τις οικονομικο-πολιτικές δομές της λοιπόν, δομεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα με τρόπο τέτοιο που θα της εξασφαλίζει την διαμόρφωση του «τύπου» ανθρώπου που θα της επιτρέπει την διατήρησή της στον τόπο και στον χρόνο. Ο ρόλος του σχολείου οπότε, είναι ξεκάθαρα πολιτικός. Τα παιδιά μετατρέπονται σε μία άχρωμη μάζα, η ίδια τους η ύπαρξη διαστρεβλώνεται, αφού τους στερείται η αυτόβουλη έκφραση και το δικαίωμα στην ιδιαιτερότητα, κάτι που τα καθιστά ακατάλληλα να πάρουν μέρος στην κοινωνική πάλη ως ανεξάρτητοι παράγοντες. Από την άλλη μεριά, και ο εκπαιδευτικός αλλοτριώνεται μέσα στα πλαίσια αυτά και αυτή η στρεβλή καθημερινότητά του εκφράζεται επίσης με αποστροφή για το είδος της εργασίας που... "παράγει".

Σημαντικό είναι να αναφέρουμε την ταξική διάσταση της σύγχρονης εκπαίδευσης. Σήμερα αν και υπάρχει πολύ πιο εύκολη πρόσβαση στη γνώση από ότι στο παρελθόν, οι ταξικοί αποκλεισμοί και η ανισότητα στις ευκαιρίες δεν έχουν εξαλειφθεί (ιδιωτικά σχολεία, φροντιστήρια-ιδιαίτερα μαθήματα, ξένες γλώσσες, άλλες δραστηριότητες –π.χ. μουσική, χορός, αθλητικές ενασχολήσεις κ.λ.π.-, δυνατότητα για μεταπτυχιακά κ.α.) με αποτέλεσμα αυτό να εμφανίζεται αργότερα με ανισότητα ευκαιριών στην αγορά εργασίας (εμπορευματοποίηση της γνώσης, μετατροπή του ατόμου σε κομμάτι του «ευέλικτου» εργατικού δυναμικού, εξειδίκευση, «διά βίου μάθηση» με βάση τις απαιτήσεις του οικονομικού συστήματος).

Για το «άλλο» σχολείο….

«Η εκπαίδευση σημαίνει σήμερα δαμάζω, εκπαιδεύω, εξημερώνω. Έχει μια και μόνο πολύ συγκεκριμένη ιδέα και θέληση, να κάνει τα παιδιά να συνηθίσουν στην υπακοή, να πιστεύουν και να σκέφτονται ακολουθώντας τα κοινωνικά δόγματα που επικρατούν»

«Εμείς θέλαμε ανθρώπους ικανούς να καταστρέφουν, να ανανεώνουν συνεχώς το περιβάλλον και να ανανεώνουν τους εαυτούς τους. Ανθρώπους των οποίων η δύναμη υπάρχει στην Ανεξαρτησία του πνεύματος, που δεν υποτάσσονται ποτέ και σε τίποτα, πάντοτε έτοιμοι να δεχτούν το καλύτερο, ευτυχισμένοι με το θρίαμβο των νέων ιδεών, έτοιμοι να ζήσουν πολλές ζωές σε μία μόνο». (F. Ferrer)

Η παιδεία ήταν ένα από τα πεδία που το αναρχικό κίνημα και οι θεωρητικοί του πάντα έδιναν μεγάλη σημασία. Ο Κροπότκιν έβαλε ουσιαστικά ζητήματα περιγράφοντας πώς θα "πρέπει" να είναιι η παιδεία σε μια ελεύθερη κοινωνία (μίλησε για άρση όλων των διακρίσεων και κυρίως της διάκρισης μεταξύ πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας με εφαρμογή αυτής της βασικής αρχής στην εκπαιδευτική διαδικασία και για την δια βίου εκπαίδευση (όχι βέβαια με τον διαστρεβλωμένο τρόπο που χρησιμοποιεί τον όρο σήμερα η εξουσία). Ο Φερρέρ με το “Μοντέρνο Σχολείο” και το κίνημα που εξαπλώθηκε σε όλη την Ισπανία τη δεκαετία του 1910 έδωσε το παράδειγμα του πως η ελευθεριακή παιδεία μπορεί να γίνει πράξη και ταυτόχρονα πεδίο αντίστασης στην καπιταλιστική κυριαρχία. Οι αρχές του ήταν η βάση με την οποία οργανώθηκε η εκπαίδευση στη Ρωσία και την Ουκρανία τα πρώτα χρόνια της επανάστασης καθώς και στην Ισπανία στο μεγάλο πείραμα του 1936-39. Σύγχρονα παραδείγματα είναι η εκπαίδευση στους Ζαπατίστας καθώς και Ελευθεριακά σχολεία τα οποία υπάρχουν ακόμα και σήμερα (π.χ. Μέριδα στην Ισπανία)

Οι βασικές αρχές της ελευθεριακής εκπαίδευσης είναι:

• Πλήρης αυτοδιαχείριση σε όλες τις εκφάνσεις της παιδευτικής διαδικασίας. Τίποτα δεν είναι σταθερό και παγιωμένο ή a priori διαμορφωμένο και άρα επιβεβλημένο αλλά όλα αποφασίζονται με αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες μέσα από τις γενικές συνελεύσεις όλων των συμμετεχόντων. Από τις αποφάσεις των γενικών συνελεύσεων εξαρτάται και η διαμόρφωση του προγράμματος σπουδών δηλαδή του σημερινού "αναλυτικού προγράμματος" ( π.χ από το σημερινό σχολείο για παράδειγμα, απουσιάζουν εντελώς τα αντικείμενα που σχετίζονται με την Τέχνη, τις κατασκευές κ.λ.π.)

• Αυτονομία και ανεξαρτησία από το κράτος και από τον έλεγχο των μηχανισμών του

• Ολική εκπαίδευση – άρση των διαχωρισμών πνευματικής – χειρωνακτικής εργασίας άρα γενικής και τεχνικής εκπαίδευσης.

• Κατάλυση του εξουσιαστικού σχήματος δάσκαλος-μαθητής. Η εκπαίδευση γίνεται αντιληπτή ως μια ενιαία διαδικασία. Ο δάσκαλος οφείλει όχι να χειραγωγεί και να φέρνει τους μαθητές εκεί που θέλει αλλά να βοηθάει και να τους δίνει τα εφόδια για να πάνε εκεί που θέλουν οι ίδιοι. Μέσα στην εκπαιδευτική διαδικασία ο καθένας γίνεται δάσκαλος και μαθητής (διαλεκτική, ισότιμη σχέση).

• Απελευθέρωση της γνώσης από το οικονομικό σύστημα και την αγορά εργασίας. Η γνώση δεν νοείται ως εξατομικευμένο εφόδιο για την διεκδίκηση μιας καλύτερης θέσης στον εργασιακό τομέα ούτε ως αντικείμενο ανταγωνισμού ανάμεσα στους εργαζόμενους.

• Παιδεία όχι για τις ανάγκες της άρχουσας τάξης αλλά για τις ανάγκες των ατόμων άρα για τις ανάγκες όλης της κοινωνίας

• Δημιουργία κουλτούρας απελευθερωμένης από ιεραρχικά πρότυπα κάθε μορφής. Ελεύθερη συμμετοχή στην εκπαιδευτική διαδικασία (άρα κατάργηση της υποχρεωτικής παρακολούθησης μαθημάτων, των υποχρεωτικών εργασιών, δυνατότητα του ατόμου για επιλογή μαθημάτων ή για την συμμετοχή του ή μη στην παιδευτική διαδικασία.λ.π.).

Υπάρχουν βέβαια και σχολεία όπως το Σόμερχιλ που εφαρμόζουν πολλές αρχές του Ελεύθερου σχολείου, αλλά απουσιάζει η σύνδεσή τους με το κοινωνικό κίνημα ανατροπής του ισχύοντος συστήματος. Εμφανίζονται απλά σαν μια εναλλακτική μορφή εκπαίδευσης από την οποία ωστόσο είναι πλήρως απούσα η κριτική και η αμφισβήτηση της κυριαρχίας κράτους και κεφαλαίου.

Η ελευθεριακή παιδεία αντίθετα, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τα κοινωνικά κινήματα και εμφανίζεται μέσα σε αυτά σαν κομμάτι τους και όχι σαν μια διαχωρισμένη δραστηριότητα. Τα τελευταία χρόνια με την άνθιση των ελεύθερων κοινωνικών χώρων είναι φανερή η ανάγκη για συλλογική αυτομόρφωση (π.χ. μαθήματα γλωσσών, μαθήματα ελληνικών σε μετανάστες, μαθήματα για υπολογιστές, φωτογραφία, θέατρο, κατασκευές, Ιστορίας, πολιτικής θεωρίας, τέχνης λογοτεχνίας, κλπ), και έτσι, έχει αρχίσει να δημιουργείται μια καλή βάση. Ήρθε ίσως η εποχή που μπορούμε να συζητήσουμε και να συνεργαστούμε ώστε να προκύψει ένα θεωρητικό πλαίσιο που θα μπορούσαμε να το εφαρμόσουμε.

Παραδείγματα ελευθεριακών σχολείων (το κομμάτι που ακολουθεί το «απαλλοτριώσαμε» από την ΒΑΒΥΛΩΝΙΑ)

Η πρώτη προσπάθεια για τη δημιουργία ελευθεριακού σχολείου ήταν στα τέλη του 19ου αιώνα από την εκπαιδευτικό Louise Michel με τη δημιουργία του Μοντέρνου Σχολείου στη Γαλλία. Η συμμετοχή της στους κοινωνικούς αγώνες επέφερε τη δίωξή της και τη διακοπή της λειτουργίας του Μοντέρνου Σχολείου, το οποίο όμως είχε προλάβει να μεταδώσει τους σπόρους του στην εξάπλωση παρόμοιων ελευθεριακών σχολείων στη χώρα.

Ο ισπανός δάσκαλός Fransisco Ferrer επηρεασμένος από το Μοντέρνο σχολείο της Γαλλίας ιδρύει το 1901 στη Βαρκελώνη το Μοντέρνο Σχολείο ( Escuela Moderna). Mέσα σε 8 χρόνια τα σχολεία πολλαπλασιάστηκαν, φτάνοντας περίπου τα 100. Το Μοντέρνο σχολείο του Ferrer λειτουργεί με μεικτή εκπαίδευση αγοριών - κοριτσιών, χωρίς βαθμούς προόδου ή εξετάσεις, χωρίς τιμωρίες και αυστηρά ωράρια, με προαιρετική παρακολούθηση μαθημάτων και δίνοντας έμφαση στη μάθηση που προκύπτει από την πράξη.

Το Μοντέρνο Σχολείο είχε πολιτικό χαρακτήρα καθώς στόχευε να περάσει στους μαθητές του αισθήματα συντροφικότητας, αλληλεγγύης, κοινωνικής δικαιοσύνης. Απέβλεπε στην ανάπτυξη της κοινωνικής κριτικής των μαθητών γεγονός που αναδεικνύεται από τα λόγια του: « Θα τους διδάξω μόνο την απλή αλήθεια. Δε θα βάλω με το ζόρι στο μυαλό τους ένα δόγμα. Δε θα τους αποκρύψω ούτε το παραμικρό ούτε το ελάχιστο από την πραγματικότητα. Δε θα τους διδάξω τι να σκέφτονται αλλά πώς να σκέφτονται.».

Σημαντική στη δημιουργία ελευθεριακών σχολείων ήταν η συμβολή του παιδαγωγού Alexander Neill ( επηρεασμένος έντονα από τις θεωρίες του Freud και του Wilhelm Reich) ιδρύει το 1921 στην Αγγλία το ελευθεριακό σχολείο Summerhill που έγινε παγκοσμίως γνωστό. Τόσο από το Μοντέρνο Σχολείο του Ferrer όσο και από το Summerhill του Neil έλειπαν οι βαθμοί, οι αξιολογήσεις ενώ τα μαθήματα ήταν προαιρετικά και οι μαθητές τα επέλεγαν ανάλογα με τα ενδιαφέροντά τους. Η διοίκηση του σχολείου αποτελούσε έργο της συνέλευσης προσωπικού και σπουδαστών όλων των ηλικιών. Κάθε μέλος της συνέλευσης είχε δικαίωμα μιας ψήφου και μπορούσε ελεύθερα να διατυπώσει τις απόψεις του σχετικά με την εύρυθμη λειτουργία του σχολείου του. Άλλωστε όπως ο ίδιος ο Neill ισχυριζόταν στόχος ήταν η αυτοδιάθεση και η αυτονομία των μαθητών του, θεωρώντας ότι ρόλος του εκπαιδευτικού είναι να παρακινήσει τη σκέψη και όχι να φυτέψει πεποιθήσεις. Υπήρξε ενάντιος σε οποιασδήποτε μορφής θρησκευτικού-ιδεολογικού προσηλυτισμού και σε σεξουαλικές καταπιέσεις. Η βασική παιδαγωγική του άποψη εμπεριέχεται στη φράση «η επιλογή ενός παιδιού μέσα από τη θέληση του για γνώση το οδηγεί στη μάθηση».

Η παιδαγωγική του Νeill ήταν βαθιά επηρεασμένη από τις φροϋδικές αναλύσεις της εποχής του, επικεντρωνόταν στην ψυχολογική ελευθερία του παιδιού και φαινόταν να πιστεύει ότι το παιδί πρέπει να προσδιορίσει τις δικές του αξίες συμπεριλαμβανομένου και της αξίας της ελευθερίας αυτής καθεαυτής χωρίς περαιτέρω πολιτικές προεκτάσεις. Το Summerhill, λοιπόν, εφάρμοζε ελυθεριακές μεθόδους στην παιδαγωγική διαδικασία χωρίς να απελευθερώνει το περιεχόμενο της μάθησης και να προσδίδει πολιτικό χαρακτήρα στο θεσμού αυτό. Σύμφωνα με κριτικές που έχουν γραφτεί πάνω στη μεθοδολογία του ο Neill συνέβαλε στη δημιουργία ψυχολογικά ελεύθερων ανθρώπων που απέρριπταν τα κοινωνικά πρότυπα άλλα παρουσίαζαν δυσκολίες στην κοινωνική ενσωμάτωση έχοντας γνωρίσει άλλου είδους ελευθεριακές διαδικασίες (αμεσοδημοκρατία - συνελεύσεις )

Την ίδια περίπου περίοδο η παιδαγωγός Maria Montessori αναπτύσσει και εφαρμόζει το έργο της σε κέντρα προσχολικής αγωγής που εγκαθιδρύει στην Ιταλία. Η συμβολή της στην παιδαγωγική με τις μεθόδους διδασκαλίας της είναι αναμφισβήτητη. Τα Casa de Bambini όπως ονομάστηκαν αποσκοπούσαν στην εδραίωση δημοκρατικής αγωγής που σέβεται τη διαφορετικότητα των παιδιών καταργεί τις διακρίσεις, τις ανισότητες, τους εγωισμούς και να αντιτίθεται στην άσκηση βίας και πολέμων. Στα μοντεσσοριανά σχολεία, όμως, δεν ενυπάρχουν στοιχεία αυτοδιάθεσης και αυτονομίας των μαθητών με ελεύθερες επιλογές μαθημάτων και αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες συνελεύσεων, πραγματικότητα πάνω στην οποία ο Neill άσκησε κριτική. Εν τούτοις η ριζοσπαστικότητα της μεθόδου της έγκειται στο γεγονός ότι καταργεί την παραδοσιακή διδασκαλία και εφαρμόζει ακολουθεί την θεωρία της ότι τα παιδιά μαθαίνουν ενεργώντας μέσα σε ένα πλαίσιο ελεγχόμενων και ανατροφοδοτούμενων ερεθισμάτων. Θεωρεί ότι η πειθαρχία του παιδιού συνάδει με την ψυχική του ισορροπία χωρίς όμως η πρώτη να προκύπτει από καταπίεση ή εξαναγκασμό. Είναι προφανές ότι όπως και στην περίπτωση του Neill εφαρμόστηκαν ελευθεριακές διαδικασίες στην εκπαίδευση των παιδιών και όχι στο περιεχόμενο της. Με πανομοιότυπο τρόπο λειτουργεί η σύγχρονη παιδαγωγική η οποία προτείνει και αφομοιώνει με τον ίδιο τρόπο στοιχεία ελευθεριακής μάθησης όπως η ομαδοσυνεργατική, η βιωματική και η μαθητοκεντρική διδασκαλία.

Το σχολείο Paideia που ιδρύθηκε το 1978 στην Ισπανία αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αντιεξουσιαστικού σχολείου που αυτοδιοικείται εφαρμόζει ελευθεριακές παιδαγωγικές μεθόδους σε όλα τα επίπεδα και λειτουργεί στον αντίποδα του υπάρχοντος κρατικού- εξουσιαστικού σχολείου. Τα μαθήματα επιλέγονται ανάλογα με τη βούληση του κάθε μαθητή, ο τρόπος λειτουργίας του προκύπτει μέσα από συνελεύσεις, ψηφίσματα και διαδικασίες άμεσης δημοκρατίας.

Από τις ηλικίες των 12-15 ετών ζητείται από τα παιδιά η συμπλήρωση κάρτας δεσμεύσεων ότι θα είναι αλληλέγγυοι, δε θα χρησιμοποιήσουν βία, θα είναι υπεύθυνοι, θα εργαστούν συλλογικά και στην κουζίνα και σε ποια εργαστήρια θα πηγαίνουν. Ο κάθε μαθητής παρουσιάζει την κάρτα του στη Συνέλευση Παρουσίασης. Η πρακτική αυτή είναι αποτέλεσμα της θεώρησης που έχουν οι παιδαγωγοί του πως ένα άτομο είναι ελεύθερο όταν τηρεί τις δεσμεύσεις του. Είναι ξεκάθαρο ότι το σχολείο Paideia θεσπίστηκε ως απάντηση στο σχολείο της καπιταλιστικής κοινωνίας. Ωστόσο η διαδικασία της συμπλήρωσης καρτών δεσμεύσεων αποτελεί κατά κάποια έννοια μια πολιτική επιβολή της αντίθετης άποψης και προσδίδει στο σχολείο έναν χαρακτήρα πολιτικής κατήχησης.

Τις επόμενες ημέρες θα ακολουθήσουν και άλλες αναρτήσεις που θα σχετίζονται με την αναλυτική παρουσίαση των διαδικασιών στα ήδη υπάρχοντα ελευθεριακά σχολεία.

• • Πετρούλα Λαζαρίδου