Aποχαρακτηρισμός εγγράφων του βρετανικού υπουργείου Εξωτερικών με ελληνικό ενδιαφέρον

Τα εμπιστευτικά έγγραφα του βρετανικού Foreign Office για το έτος 1980 δόθηκαν στη δημοσιότητα καθώς παρήλθε η 30ετία που είναι απαραίτητη για τον αποχαρακτηρισμό τους. Σε αυτά, περιλαμβάνονται αναφορές του τότε Βρετανού πρέσβη Ian Sutherland για τις διαπραγματεύσεις σχετικά με την επάνοδο της Ελλάδας στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, τις στρατιωτικές βάσεις των ΗΠΑ και η συμφωνία μεταξύ σοβιετικής εταιρείας και των Ναυπηγείων Νεωρίου στη Σύρο που προέβλεπε την επισκευή και τον ανεφοδιασμό σοβιετικών σκαφών. Παρακάτω τα πλέον ενδιαφέροντα έγγραφα, όπως δημοσιεύθηκαν στη Καθημερινή:

Η επιχειρησιακή ευθύνη στο Αιγαίο

Μέχρι τον Αύγουστο του 1974, την επιχειρησιακή ευθύνη για όλο το Αιγαίο, συμπεριλαμβανομένων και των διεθνών υδάτων, την είχε η Ελλάδα. Η Τουρκία έκτοτε δεν δεχόταν να έχει η Ελλάδα τον επιχειρησιακό έλεγχο του Αιγαίου, προβάλλοντας παράλληλα ισχυρισμούς όπως ότι τα ελληνικά νησιά του ανατολικού Αιγαίου είναι αποστρατιωτικοποιημένα και προωθώντας την πάγια θέση της για διχοτόμησή του από Βορρά προς Νότο. Τον Οκτώβριο του 1980 η Συμφωνία Ρότζερς για την επιστροφή της Ελλάδας στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ παρέπεμπε τις ελληνοτουρκικές διαφορές όσον αφορά τον επιχειρησιακό έλεγχο του Αιγαίου σε μελλοντικές διαπραγματεύσεις. Το Φόρεϊν Οφις εκτιμούσε ότι το γεγονός αυτό θα μπορούσαν να το εκμεταλλευτούν ο Ανδ. Παπανδρέου και το ΠΑΣΟΚ. Υπογραμμίζει ο Ντοντ στην επιστολή του προς τον Λόρενς (FCO9/2966, 30 Οκτωβρίου 1980): «Ο πρωταρχικός μου σκοπός για την επιστολή αυτή είναι το θέμα της τακτικής που θα ακολουθήσουμε στις μελλοντικές διαπραγματεύσεις (επιχειρησιακός έλεγχος του Αιγαίου). Εφόσον λάβουμε υπόψη και τη γνώμη του Ιαν Σάδερλαντ, νομίζω ότι θα ήταν προς το γενικότερο συμφέρον της Συμμαχίας να μη βιασθούμε και να αποφύγουμε να δώσουμε διευκρινίσεις για το περιεχόμενο της Συμφωνίας Ρότζερς. Υπάρχει περίπτωση να προκαλέσουμε την αντίδραση των κομμάτων της αντιπολίτευσης στην Ελλάδα». Στην Αθήνα ο Βρετανός πρέσβης Ιαν Σάδερλαντ ήταν της γνώμης ότι η κυβέρνηση του Γ. Ράλλη θα χρονοτριβούσε για την επίλυση των προβλημάτων που δεν είχαν ξεπερασθεί με τη Συμφωνία Ρότζερς (FCO9/2966, 4 Νοεμβρίου 1980): «Νομίζω ότι η ελληνική κυβέρνηση θα ήθελε τα προβλήματα αυτά να διευθετηθούν μετά τις εκλογές και ίσως ακόμη καλύτερα στο απώτερο μέλλον. Θα πρέπει να αναρωτιούνται αν κάτι τέτοιο θα το επιτρέψουν οι Τούρκοι. Ισως ελπίζουν ότι η τουρκική κυβέρνηση εκτιμά πως συμφέρει στην Αγκυρα η αντιδικία με την Αθήνα να μην επανέλθει και πάλι στην επικαιρότητα στο εγγύς μέλλον. Η αναζωογόνηση της αντιδικίας αυτής είναι δυνατόν να συμβάλει στην εκλογή μιας κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, η οποία μακροπρόθεσμα μπορεί να μην είναι προς το συμφέρον της Τουρκίας».

Η Συμφωνία Ρότζερς και οι ελληνικές παραχωρήσεις

Στις 10 Οκτωβρίου 1980, ο Βρετανός πρέσβης στην Αγκυρα Πίτερ Λόρενς (Peter Laurence) συναντήθηκε με τον γενικό διευθυντή της Πολιτικής Διεύθυνσης του τουρκικού υπουργείου των Εξωτερικών στην Αγκυρα Αϊχάν Κάμελ (FCO9/2966, 15 Οκτωβρίου 1980). «Οι Τούρκοι πάντα υποστήριζαν την επάνοδο της Ελλάδας στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ», λέει ο Κάμελ στον Λόρενς. Από την άλλη μεριά, ο Τούρκος διπλωμάτης υπογραμμίζει ότι η Αγκυρα επιθυμούσε να επαναπροσδιορισθούν τα όρια ευθύνης των αεροπορικών δυνάμεων των δύο χωρών στο Αιγαίο και να μην ισχύσει το προ του 1974 καθεστώς. «Δεν κατέστη δυνατό να επέλθει συμφωνία, μολονότι –όπως ισχυρίσθηκε ο Κάμελ– έγιναν ορισμένες παραχωρήσεις από τουρκικής πλευράς, χωρίς όμως να είναι περισσότερο συγκεκριμένος», σημειώνει ο Βρετανός πρέσβης. «Οι Τούρκοι λοιπόν εγκατέλειψαν την αρχική τους θέση και, έπειτα από συστάσεις της διοίκησης των συμμαχικών δυνάμεων του ΝΑΤΟ στην Ευρώπη, αποδέχθηκαν την επιστροφή της Ελλάδας στο στρατιωτικό σκέλος της Συμμαχίας χωρίς να καθορισθούν εκ των προτέρων τα όρια του επιχειρησιακού ελέγχου. Για την υπογραφή όμως της Συμφωνίας Ρότζερς (19 Οκτωβρίου 1980), το Φόρεϊν Οφις εκτιμούσε ότι σημαντικές παραχωρήσεις είχαν γίνει και από την κυβέρνηση της Ν.Δ. Η συμφωνία άφηνε ανοιχτό το επίμαχο θέμα για το ποια θα ήταν τα όρια του επιχειρησιακού ελέγχου που θα ασκούσε το υπό ελληνική διοίκηση στρατηγείο της Λάρισας. Δεν κατοχύρωνε δηλαδή τον επιχειρησιακό έλεγχο του Αιγαίου από την Ελληνική Αεροπορία. Ο Ελληνας ναύαρχος, διοικητής των νατοϊκών δυνάμεων στο Αιγαίο, δεν είχε πλέον τον απόλυτο έλεγχο στην περιοχή. Το στρατηγείο του ΝΑΤΟ στη Νάπολη είχε την τελική ευθύνη και ήταν σε θέση, ύστερα από συνεννόηση με τον Ελληνα διοικητή, να αναθέσει σε Τούρκο διοικητή να φέρει εις πέρας συγκεκριμένη αποστολή (task force concept). «Συμμερίζομαι την άποψη ότι οι Τούρκοι φαίνεται να έχουν κάνει τις μεγαλύτερες παραχωρήσεις μετά την άρση του βέτο για την επανένταξη της Ελλάδας στη Συμμαχία», σημείωνε ο επικεφαλής της Διεύθυνσης Νότιας Ευρώπης Τίμοθι Ντοντ. Γράφει ο Ντοντ στον Λόρενς (FCO9/2966, 30 Οκτωβρίου 1980): «Υπέρ της άρσης του τουρκικού βέτο συνηγορούσαμε αθόρυβα εδώ και αρκετό καιρό, όπως γνωρίζετε. Ηταν φανερό ότι θα ήταν αδύνατο να τετραγωνίσουμε τον κύκλο στον στρατιωτικό τομέα αν πρώτα αυτό δεν γινόταν (τουρκική συναίνεση). Οταν η τουρκική πλευρά αποφάσισε την άρση του βέτο, δεν χρειάσθηκε πολύς χρόνος για να επιτευχθεί μια λογική συμφωνία που απεικόνιζε ισόρροπες παραχωρήσεις αναφορικά με τις διευθετήσεις της μεταβατικής περιόδου.

Οι διαπραγματεύσεις για τις αμερικανικές βάσεις

Το φθινόπωρο του 1980 αρχίζουν και πάλι οι διαπραγματεύσεις για το καθεστώς των αμερικανικών βάσεων στην Ελλάδα. Η πρώτη συνάντηση μεταξύ των Ελλήνων και Αμερικανών αξιωματούχων πραγματοποιείται στις 29 Οκτωβρίου. Της ελληνικής αντιπροσωπείας ηγείται ο γ.γ. του υπουργείου των Εξωτερικών Στ. Ρούσος, ενώ επικεφαλής της αμερικανικής είναι ο πρέσβης των ΗΠΑ στην Αθήνα Ρόμπερτ Μακλόσκι. Τα ελληνικά αιτήματα που δίνονται στη δημοσιότητα όπως προκύπτουν από τις διαπραγματεύσεις είναι: ισορροπία στρατιωτικών δυνάμεων στο Αιγαίο (αναλογία 7:10), εγγύηση συνόρων προς Ανατολάς, λειτουργία των βάσεων στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ, «Eλληνoπoίηση» (Ελληνας διοικητής), χορήγηση ικανοποιητικού ποσού αντί ενοικίου (FCO9/2966, 4 Νοεμβρίου 1980): «Η ελληνική κυβέρνηση έχει κάνει σαφές ότι δεν προτίθεται να διαπραγματευθεί με βάση το προσχέδιο που παρουσίασε ο Μακλόσκι τον Σεπτέμβριο», πληροφορεί το Φόρεϊν Οφις ο Σάδερλαντ. «Η ελληνική πλευρά», συνεχίζει ο Βρετανός πρέσβης, «είχε προτείνει να υποβάλλει το δικό της σχέδιο, πρόταση που δεν έγινε δεκτή από τους Αμερικανούς που κατέστησαν σαφές ότι δεν ήταν σε θέση να αποδεχθούν το ελληνικό σχέδιο ως τη μοναδική βάση των συνομιλιών. Εχει συμφωνηθεί τα δύο σχέδια να μελετηθούν από κοινού μαζί με ένα ξεχωριστό μνημόνιο που έχει συντάξει η αμερικανική πλευρά για τη συνεργασία μεταξύ των δύο χωρών στους τομείς της στρατιωτικής τεχνολογίας και της πολεμικής βιομηχανίας, κάτι που η ελληνική κυβέρνηση θα ήθελε να συμπεριληφθεί στην τελική συμφωνία».

Ο Σάδερλαντ στην αναφορά του εκείνη προς το Φόρεϊν Οφις υπογράμμιζε ότι η αμερικανική αντιπροσωπεία ανέμενε να αντιμετωπίσει δυσκολίες όσον αφορά το ελληνικό αίτημα για αναλογία 7:10 της αμερικανικής στρατιωτικής βοήθειας προς την Ελλάδα και την Τουρκία αντίστοιχα. «Από την άλλη μεριά», γράφει ο Σάδερλαντ, «οι Αμερικανοί έχουν βάλει ως στόχο την ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων στο τέλος του χρόνου και έχουν ενημερώσει γι’ αυτό τον Τύπο. Παραδέχονται όμως ότι η εκπλήρωση του στόχου τους ίσως να μην είναι εφικτή. Εκτιμούν ότι η ελληνική κυβέρνηση δεν θα ήθελε ο χρόνος των σχετικών συνομιλιών να παραταθεί μέχρι την περίοδο που θα διεξαχθούν οι επόμενες εκλογές. Οι εκλογές αυτές πρέπει να γίνουν πριν από την 21η Νοεμβρίου του 1981. Δεν νομίζω ότι ο Ράλλης έχει αποφασίσει πότε θα προκηρύξει εκλογές, αλλά ένα μεγάλο ποσοστό των μελών της Ν.Δ. υποστηρίζει τη διεξαγωγή των εκλογών το φθινόπωρο παρά την άνοιξη».

Η «σοβιετική βάση» στη Σύρο

Στις 6 Σεπτεμβρίου 1979, υπογράφηκε πρωτόκολλο συνεργασίας μεταξύ σοβιετικής εταιρείας και των Ναυπηγείων Νεωρίου στη Σύρο που προέβλεπε την επισκευή και τον ανεφοδιασμό σοβιετικών σκαφών. Η συμφωνία δεν συμπεριελάμβανε μόνον εμπορικά, αλλά και βοηθητικά πολεμικά πλοία της ΕΣΣΔ. «Από τότε που αποφασίσθηκε η επανένταξη στο ΝΑΤΟ, ο ελληνικός Τύπος αναρωτιέται ποιες θα είναι οι επιπτώσεις για τη συμφωνία μεταξύ των Ναυπηγείων του Νεωρίου της Σύρου και της ΕΣΣΔ», σημείωνε σε επιστολή του προς το Φόρεϊν Οφις ο Βρετανός πρέσβης στην Αθήνα (FCO9/ 2966, 12 Νοεμβρίου 1980).

«Δεν έχω δει καμία αναφορά που να αφορά τις πρόσφατες συνομιλίες για τη Συμφωνία του Νεωρίου στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ. Μετά την πρόσφατη απόφαση για την επανενσωμάτωση της χώρας στο στρατιωτικό σκέλος της Συμμαχίας, πριν ληφθεί οποιαδήποτε απόφαση από την ελληνική κυβέρνηση, ίσως θα πρέπει να εξετάσετε το ενδεχόμενο μαζί με τους συμμάχους μας να ζητήσουμε από τον Ελληνα εκπρόσωπο στις Βρυξέλλες περισσότερες διευκρινίσεις για τις προθέσεις της Αθήνας. Οι πιέσεις στους κόλπους του ΝΑΤΟ νομίζω ότι θα είναι περισσότερο αποτελεσματικές απ’ ό,τι οποιαδήποτε ενέργεια στο διμερές επίπεδο από την πλευρά μας εδώ στην ελληνική πρωτεύουσα», γράφει ο Σάδερλαντ στην επιστολή του προς τον Ντοντ της Υπηρεσίας Ν. Ευρώπης του βρετανικού υπουργείου των Εξωτερικών. Τις “ανησυχίες” της Συμμαχίας, ύστερα από αμερικανική παρέμβαση, εκφράζει προς τον πρέσβη Αθανασίου στις Βρυξέλλες ο γ.γ. του ΝΑΤΟ Τζόζεφ Λουνς (FCO9/2966, 16 Δεκεμβρίου 1980). «Η αμερικανική αντιπροσωπεία εδώ μας επεσήμανε ότι η αυτοσυγκράτηση που έχει δείξει η Συμμαχία κατά το τελευταίο εξάμηνο δεν θα πρέπει να εκληφθεί από την ελληνική πλευρά ως αδιαφορία για τα αποτελέσματα των συνομιλιών που αφορούν τη χρήση του Νεωρίου από τη ΕΣΣΔ. Παράλληλα οι Αμερικανοί δεν θα ήθελαν να εγείρουν το θέμα στο διμερές επίπεδο, επειδή εκφράζονται φόβοι για το ενδεχόμενο να υπάρξουν αρνητικές συνέπειες σε σημαντικότερα προβλήματα των ελληνοαμερικανικών σχέσεων και ειδικότερα στο ζήτημα των αμερικανικών βάσεων στην Ελλάδα», υπογράμμιζε ο Κέβιν Τέμπιτ της βρετανικής αποστολής. «Ο αντικειμενικός στόχος να υπενθυμίσουμε στους Ελληνες τις υποχρεώσεις τους έναντι του ΝΑΤΟ επετεύχθη χωρίς να φανεί ότι το Ηνωμένο Βασίλειο τέθηκε καθ’ οιονδήποτε τρόπο επικεφαλής της προσπάθειας αυτής», γράφει ο Κέβιν μετά τη συνάντηση του Λουνς με τον Αθανασίου. Στην επιστολή αυτή του πρώτου γραμματέα της βρετανικής αντιπροσωπείας του ΝΑΤΟ στις Βρυξέλλες, ο Τίμοθι Ντοντ του Φόρεϊν Οφις είχε να παρατηρήσει τα εξής (FCO9/2966, 23 Δεκεμβρίου 1980): «Μετά από συνομιλίες με το υπουργείο Αμυνας, διατηρούμε την άποψη ότι δεν θα πρέπει να κάνουμε τίποτα που να επηρεάσει σοβαρά τις προοπτικές της Ν.Δ. στις εκλογές του χρόνου. Ιδιαίτερα δεν θα πρέπει να γίνει καμία επίσημη ενέργεια που να ερμηνευθεί ως προσπάθεια το ΝΑΤΟ να πιέσει την ελληνική κυβέρνηση. Εχοντας αυτό υπόψη μας ανησυχεί το γεγονός ότι μια ελληνική εφημερίδα κάνει λόγο για νέα πρωτοβουλία της Συμμαχίας. Η χρήση των διευκολύνσεων στη Σύρο από τους Σοβιετικούς είναι ένα θέμα που πρέπει να απασχολεί το ΝΑΤΟ, αμφιβάλλουμε όμως ότι με τη σχετική συμφωνία εγείρονται σοβαρά ζητήματα ασφαλείας».