Εξελίξεις και Προοπτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Γ’ Παγκόσμια προβλήματα και η ΕΕ. Του Νίκου Κοτζιά

1. Ο κόσμος αλλάζει και η ΕΕ δεν έχει λύσεις για το μέλλον της προσαρμοσμένες σε αυτές τις αλλαγές και στην ανάγκη επηρεασμού τους. Περισσότερο υπάρχει ο προσανατολισμός να μετασχηματιστεί η λειτουργία των μηχανισμών της ΕΕ από μοχλοί ενοποίησης, σε διαδικασίες τιμωρίας των λιγότερο ισχυρών κρατών. Υπάρχει δε από ορισμένους η επιθυμία να εξωθηθούν τα τελευταία σε έξοδο από την ευρωζώνη, ακόμα και από την ίδια την ΕΕ.

2. Οι ισχυροί στην ΕΕ έχουν επιλέγει να στηρίξουν τη διαδικασία παραπέρα διεύρυνσης της ΕΕ (με Κροατία, Ισλανδία, πιθανά Ελβετία, τυπικά και Τουρκία), ενώ εκείνη της εμβάθυνσης την παραπέμπουν σε μελλοντικές καλένδες. Μάλιστα, υποστηρίζω ότι εάν υπάρξουν οποιεσδήποτε πολιτικές εμβάθυνσης της ΕΕ, αυτές θα αφορούν περισσότερο ένα μικρό κύκλο κεντροευρωπαϊκών κρατών παρά το σύνολο της ΕΕ. Προς αυτή την κατεύθυνση δείχνει να κινείται όλο και περισσότερο η Γερμανία που επιδιώκει να ηγεμονεύσει στην ΕΕ. Μόνο όμως, μπορεί μεν να μυρίζει η τελευταία ως ένας εν δυνάμει ηγεμόνας στην ΕΕ, αλλά προς το παρόν έχει ντυθεί ως λογιστής.

3. Ίσως το περισσότερο κρίσιμο ζήτημα είναι ότι η κρίση και η αναβλητικότητα που επέδειξε η ΕΕ στη λύση των προβλημάτων που προέκυψαν, την αδυνάτισαν στρατηγικά. Οδεύοντας από αναβολή σε αναβολή ως προς την αντιμετώπισή τους, ιδιαίτερα εξαιτίας της στάσης του Βερολίνου, η ΕΕ σπατάλησε χρόνο και δεν μπόρεσε να ασχοληθεί έγκαιρα και επαρκώς με ορισμένα πιεστικά προβλήματα ώστε να υπάρξει επεξεργασία ευρωπαϊκών απαντήσεων σε αυτά. Αυτό συνέβη, πριν από όλα ως προς την ανάγκη διαμόρφωσης μιας πολιτικής στρατηγικής της Ένωσης για τα ενεργειακά. Αλλά και όταν η Ένωση ασχολήθηκε με αυτά, ναι μεν παρήγαγε τόνους από χαρτί και χιλιόμετρα από ηλεκτρονικά κείμενα, αλλά δεν βρήκε τον τρόπο, πιθανά και τη θέληση, να δεσμευτεί σε εμπράγματες πολιτικές. Η ΕΕ παραλείπει να αντιμετωπίσει σε βάθος χρόνου και με σταθερότητα πολλά το δημογραφικό. Οι ευρωπαϊκές κοινωνίες γηράσκουν όλο και περισσότερο, ενώ οι μετανάστες που εισέρχονται σε αυτήν δεν ενσωματώνονται στον απαιτούμενο βαθμό. Όπως είναι η αυξανόμενη ενεργειακή εξάρτηση της ΕΕ από τη Ρωσία και την Μέση Ανατολή. Η μείωση, επίσης, της σημασίας της οικονομικής της ισχύος και η αποτυχία της για μια κοινή πολιτική άμυνας.Η ΕΕ δείχνει ανίκανη να συγκροτήσει μια πραγματική ενιαία πολιτική ασφάλειας και άμυνας. Πρόκειται για ένα αποτέλεσμα δύο παραγόντων. Ιστορικά η ΕΕ, πρώτον, δεν χρειάστηκε στο παρελθόν μια αυτοτελή πολιτική άμυνας και ασφάλειας, διότι την κάλυπταν οι ΗΠΑ, με φτηνό για αυτήν κόστος. Μετά το 1989 κυριάρχησε στην Ένωση η αυταπάτη ότι ο κόσμος του 21^ου αιώνα δεν είχε ανάγκη από σκληρή ισχύ και θα σφραγιζόταν από την ήπια που εξέφραζε η ίδια.

4. Η δύναμη της Ευρώπης ήταν η ποικιλία κουλτούρας και κρατικών παραδόσεων. Ποικιλία που ενισχυόταν από τον πλούτο ιστορικής και γεωγραφικής ποικιλομορφίας. Αυτός ο πλούτος δεν αξιοποιήθηκε, αλλά περισσότερο τρόμαξε και για αυτό, σε ένα βαθμό, έχει γίνει πηγή αδυναμίας. Με την προτροπή των αγγλοσαξόνων, ιδιαίτερα των ΗΠΑ και του Τσόρτσιλ, ευρωπαϊκά κράτη ανακάλυψαν την πρόθεση, θέληση και απόφαση να συνδεθούν σε μια διαδικασία ενοποίησης. Στη βάση αυτού του πλαισίου προώθησαν μετά οι ίδιοι σειρά αλλαγών. Σε αυτό συνέβαλε ιδιαίτερα ο γερμανογαλλικός άξονας. Αντίθετα, σήμερα, φαίνεται να μειώνεται η θέληση και πειστικότητα αυτού του άξονα, ως να του λείπει η φιλική πίεση, αλλά και η αντιπαράθεση σε μια πορεία αυτονόμησης έναντι των ΗΠΑ!Στα πιο πάνω, προστίθεται το γεγονός, ότι το μοντέλο του Μονέ, για Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης βρίσκεται σε ουσιαστική υποχώρηση έναντι του γκωλλικού σχεδίου για μια Ηνωμένη Ευρώπη των κρατών μελών της. Το τελευταίο έχει, πλέον, υιοθετηθεί και από τη Γερμανία που εγκατέλειψε τα όποια σχέδια είχε για μια Ομοσπονδιακή ΕΕ. Γενικά οι ισχυρές χώρες της Ένωσης τείνουν να επανεθνικοποιήσουν σημαντικές πλευρές της πολιτικής τους, με το Βερολίνο να αποτελεί το ακραίο αρνητικό παράδειγμα της Ευρώπης.

4. Όλα δείχνουν ότι η ΕΕ ναι μεν δεν είναι (ίσως ακόμα) μια δύναμη σε παρακμή, αλλά σίγουρα οδεύει στην μετατροπή της σε μια δύναμη που παραιτείται από στόχους και σκοπούς που κατά το παρελθόν διακήρρυτε με μεγάλη πειστικότητα και έμφαση. Σε αυτό δεν φταίει μόνο τα προβλήματα που ανέφερα, αλλά και η υποχώρηση της γεωπολιτικής της σημασίας καθώς και η έλλειψη ενός ηγετικού προσωπικού που το μπόι του να ανταποκρίνεται στα σημερινά προβλήματα της Ευρώπης.

5. Κοινωνικό κράτος και κράτος δικαίου που αποτελούσαν θεμέλια της ευρωπαϊκής ταυτότητας βρίσκονται σε υποχώρηση. Σε ορισμένες, μάλιστα, περιπτώσεις όπως στην Ελλάδα, σε άτακτη υποχώρηση. Αυτό το γεγονός υποσκάπτει όχι μόνο τη συνοχή εντός της ΕΕ και εντός των κοινωνιών των κρατών μελών της, αλλά και το ίδιο το θεμέλιο της ιδιαιτερότητας της ταυτότητάς της στο σύγχρονο κόσμο. Την αφήνει γυμνή απέναντι στον παγκόσμιο ανταγωνισμό.Η ΕΕ επέδειξε έναν πρωτοφανή δογματισμό. Συγκρότησε μια πολιτική εξόδου από την κρίση με τα μέσα και τις πολιτικές που οδήγησαν σε κρίση. Αυτός επιτρέπει στις ισχυρές ομάδες βιομηχανικού και τραπεζικού κεφαλαίου να αυξάνουν τα κέρδη τους σε βάρος της ευρωπαϊκής μισθωτής εργασίας. Να υφαρπάζουν δημόσιες περιουσίες και ιδιοκτησίες, καθώς και στήριξη από τον κρατικό προϋπολογισμό σε βάρος της κοινωνικής πλειοψηφίας. Με αυτό τον τρόπο σταθεροποιούν την διεθνή τους θέση, αλλά υποσκάπτουν την διεθνή θέση τόσο της ΕΕ, όσο και των περισσότερων εθνικών κρατών-μελών της, καθώς και το μοντέλο του ευρωπαϊκού κράτους. Η ΕΕ έχει εγκλωβιστεί δε, σε μια νοοτροπία να είναι βασιλικότερη κάθε νεοφιλελεύθερου βασιλέως, όταν από την Κίνα μέχρι τις ΗΠΑ, όλες οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής, εγκατέλειπαν τα νεοφιλελεύθερα δόγματα που οδήγησαν στην κρίση.Σε αυτές τις συνθήκες χάνεται η οικουμενικότητα της ευρωπαϊκής εμπειρίας και η ΕΕ αρχίζει να γίνεται αντιληπτή ως μια ιδιαιτερότητα και όχι ως ένα παράδειγμα. Η απληστία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου και των ελίτ σε χώρες όπως την Γερμανία βρίσκει εύκολες συνθήκες βραχύχρονης ενδυνάμωσης, αλλά υποσκάπτει μακρόχρονα την θέση της ΕΕ στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Οι ισχυροί πέρασαν στις καλύτερες δυνατές θέσεις εντός του καραβιού της ΕΕ, αλλά το ίδιο το πλοίο δείχνει τάσεις βύθισης, ή έστω, πιο σωστά, τάσεις να περιορίζεται η ταχύτητά του. Δεν είναι τυχαίο, ότι η κρίση χτύπησε την ΕΕ περισσότερο από όλα τα άλλα κέντρα οικονομικής ισχύος. Οι ΗΠΑ έχουν ποσοστά αύξησης του ΑΕΠ 4-5%. Η Ινδία και η Κίνα 8-10% και η Βραζιλία 6-7%. Αντίθετα η ΕΕ μόλις φτάνει στο 1%. Τα χαμηλά ποσοστά ανάπτυξης της ΕΕ προστίθονται σε σειρά αρνητικών τάσεων, Επι παραδείγματι, η Ευρώπη που στις αρχές του 20^ου αιώνα είχε το 25% του παγκόσμιου πληθυσμού, έχει σήμερα μόλις το 7%! Ανάλογα το ΑΕΠ της που μεταπολεμικά ήταν το 28% του παγκόσμιου ΑΕΠ, είναι τώρα σχεδόν 20% .Η παγκοσμιοποίηση προκαλεί για δράσεις. Ζητά ενεργητικές πολιτικές, αλλά η ΕΕ έχει χαθεί σε Δαιδάλους διαπραγμάτευσης χωρίς τέλος και αναβολής λήψης αποφάσεων χωρίς δεσμευτικό χρονοδιάγραμμα.

6. Η ΕΕ παραμένει ένα σχέδιο και μια επιλογή κυρίαρχα των ελίτ. Εξακολουθεί να αδυνατεί να συγκινήσει ευρύτερες λαϊκές μάζες και να τις ταυτίσει με την ίδια και τις επιλογές των θεσμών της, παρά μόνο όταν αυτές έχουν άμεσα ορατές επιπτώσεις στην καθημερινότητα των πολιτών, ή έστω σε κάποιες κοινωνικές ομάδες. Οι αρμόδιοι στην ΕΕ αρέσκονται να συζητούν και να συζητούν. Αυτό δεν είναι από μόνο του καλό ή κακό. Εξάλλου η ΕΕ είναι από μια σκοπιά ένα «σύστημα διαπραγμάτευσης». Αλλά όταν κανείς μιλά πολύ και κάνει λίγα, όταν ξεχνά να βαδίζει προς το μέλλον, διότι νιώθει την ανάγκη να φλυαρεί για αυτό και όχι να το οικοδομεί, τότε υπάρχει πρόβλημα.

Το μνημόνιο ως κείμενο προόδου

Σε συνέντευξή του στην Ελευθεροτυπία του προηγούμενου Σαββάτου, ο γραμματέας του ΠΑΣΟΚ, βουλευτής Ξυνίδης, εκτίμησε: «Σήμερα κάνοντας την κρίση ευκαιρία αλλάζουμε τη χώρα. Και η αλλαγή αυτή είναι ταυτισμένη με την πρόοδο. Για αυτήν την αλλαγή μιλάει η Γιώργος Παπανδρέου από το συνέδριο του 2005».Φταίω μετά εγώ που εδώ και οκτώ μήνες υποστηρίζω ότι για κάποιους η υλοποίηση της πολιτικής του μνημονίου δεν γίνεται κατά ανάγκη αλλά επί ευκαιρίας;