«Τούρκος στην Ελλάδα, ελληνόσπορος στην Τουρκία»

Η συγκλονιστική μαρτυρία του μοναδικού εν ζωή Τουρκογιαννιώτη που έφυγε με την ανταλλαγή
και επέστρεψε στα Γιάννινα για να δει το σπίτι που γεννήθηκε 86 χρόνια μετά

Του ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

Συμπληρώνοντας μία δεκαετία περίπου στο επάγγελμα του δημοσιογράφου, έχουμε να θυμόμαστε πολλές ιδιαίτερες στιγμές, από εκείνες που μία συνάντηση, μία λέξη, δύο μάτια βουρκωμένα, μπορούν να σε κάνουν να σκεφτείς πραγματικά πόσα πράγματα δεν έμαθες ποτέ σου, πόσα πράγματα τα προσπερνάμε έτσι απλά, πόσες αλήθειες κρύβουν οι λέξεις, οι μνήμες, τα δάκρυα… Μία από αυτές τις στιγμές είχαμε την ευκαιρία να ζήσουμε την Παρασκευή και το Σάββατο που μας πέρασε στην ολιγόωρη παραμονή στα Γιάννινα μίας ομάδας απογόνων Τουρκογιαννιωτών, που επισκέφθηκαν την πόλη μας… Ή μάλλον (και) την πόλη τους, αφού έτσι την νιώθουν, έτσι την αισθάνονται…
Μεταξύ αυτών και ο 96χρονος πια Λουτφού Καραντάγ, ο μοναδικός όπως ισχυρίζεται, Τουρκογιαννιώτης εν ζωή από τους 1500 που έφυγαν από τα Γιάννινα το 1924, στα πλαίσια της εφαρμογής της Συνθήκης της Λοζάννης για την ανταλλαγή των πληθυσμών.
Ο Λουτφού, όπως γράψαμε σχετικά και το Σάββατο, γεννήθηκε το 1914 στα Γιάννινα, πήγε σχολείο στα Γιάννινα, έμαθε την ελληνική γλώσσα και μόνον και ο ίδιος, αλλά και η οικογένειά του πέρασαν δύσκολες ώρες και τα τελευταία χρόνια πριν φύγουν από τα Γιάννινα για την Τουρκία, αλλά και στην Τουρκία, στην περιοχή Παντίκι, όπου εγκαταστάθηκαν οι Τουρκογιαννιώτες.
Επειδή τέτοιες ευκαιρίες δεν προσφέρονται συχνά και επειδή ποτέ δεν ξέρεις αν θα σου παρουσιαστεί πάλι, προσπαθήσαμε να πείσουμε τον 96χρονο Λουτφού να μας μιλήσει για εκείνα τα χρόνια, για τις σχέσεις με τους Γιαννιώτες, με τον κόσμο, τη γειτονιά, για τα Γιάννινα της δεκαετίας του 1910. Πολύ δε περισσότερο από τη στιγμή που μιλά άπταιστα τα ελληνικά. Μέχρι το 1993 άλλωστε, όπως μας είπε στο σπίτι του, στην Πόλη, μόνο ελληνικά μιλούσαν!
Έχοντας συνοδεύσει τον Λουτφού την Παρασκευή στο σπίτι όπου γεννήθηκε και στο οποίο σήμερα στεγάζεται η 6η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων στην οδό Ασωπίου, ήμασταν σχεδόν σίγουροι ότι τα πάντα θα ξεκινούσαν και θα τελείωναν με τις αναφορές για το σπίτι. Την ξύλινη πόρτα που φίλησε, όταν έφτασε μπροστά της… Ξύπνησαν οι μνήμες του Λουτφού, μα κάτι μάς έτρωγε και ’μας. Μήπως σκέφτονται τούτοι εδώ να ζητήσουν τίποτε ως αντάλλαγμα, ως αποζημίωση; Να διεκδικήσουν τα σπίτια, που λένε, πως ήταν δικά τους. Καχύποπτος λαός οι Έλληνες… Έτσι είναι. Μα, η καθαρή ματιά του Λουτφού και τα ειλικρινή «ευχαριστώ» που είπε στον Σπ. Πανταζή προϊστάμενο της Εφορείας, που άνοιξε την πόρτα και τους καλοδέχτηκε, δεν άφησαν περιθώρια αμφιβολιών.
«Τώρα που μπήκα στο σπίτι που γεννήθηκα και έζησα μέχρι τα 10 μου, δε θέλω τίποτε άλλο», λέει ο Λουτφού.
Και η συνέντευξη - αφήγηση του Λουτφού ξεκινά κάπως έτσι…
«Γεννήθηκα την 1η Μαΐου 1914 στα Γιάννινα και έζησα εδώ ως το 1924 που φύγαμε με την οικογένειά μου και με την ανταλλαγή για την Τουρκία. Ήρθα άλλες δύο φορές στα Γιάννινα το 1993 και το 2002, αλλά δεν κατάφερα να δω το σπίτι μου. Τώρα που το είδα πρώτη φορά, είμαι ευτυχισμένος και χαρούμενος, που το έφτιαξαν και είναι ένα πραγματικό κόσμημα».

Πως ήταν οι οικογενειακές σας στιγμές στα Γιάννινα;
«Στα Γιάννινα ζούσαμε εγώ τα τέσσερα αδέρφια μου και οι γονείς μου. Τα Γιάννινα ήταν μικρά, η πόλη γύρω από τη λίμνη ήταν. Ο πατέρας μου ήταν διευθυντής στην Οθωμανική Τράπεζα και εργαζόταν στη Δραγοψά, που τότε είχε 75 σπίτια και εξυπηρετούσε όλη την γύρω περιοχή. Από την οικογένειά μου μόνο ο πατέρας μου ήξερε τούρκικα. Είχε πάει στην Πόλη, εκπαιδεύτηκε για τη δουλειά και επέστρεψε. Εμείς δεν ξέραμε ούτε μία λέξη τούρκικη. Μάθαμε τη γλώσσα μετά από ένα χρόνο, από όταν φτάσαμε στην Τουρκία. Στο σπίτι μου, μέχρι το 1993 που πέθανε η μάνα μου, μιλούσαμε μόνο ελληνικά».

Πως ζούσατε με τους άλλους Γιαννιώτες;
«Όλα ήταν υπέροχα, μέχρι το 1921 και τότε που άρχισε να ηττάται ο ελληνικός στρατός στη Μ. Ασία. Ειδικά μετά την επιστροφή κάποιων στρατιωτών από το μαχαλά που γύρισαν τραυματίες, η κατάσταση ήταν πολύ άσχημη. Γύρισε ένας στρατιώτης από τη Σμύρνη με κομμένο πόδι και ξεσήκωνε τους άλλους Γιαννιώτες κατά των Τούρκων. Δεν τολμούσαμε να βγούμε από το σπίτι. Μας έβριζαν, μας απειλούσαν, μας έλεγαν να φύγουμε από εδώ, δε μας ήθελαν… Μόνο ένας ενοικιαστής που είχαμε σε ένα άλλο σπίτι, δικηγόρος ήταν, Νέστορας το όνομά του το μικρό, μας αντιμετώπιζε όπως και πριν και μας βοηθούσε. Μαζευόταν καμιά φορά μπροστά στην εξώπορτα του σπιτιού, αυτή που φίλησα χθες μόλις την είδα, την χτυπούσαν με πέτρες και τραγουδούσαν: «Μ’ αυτόν τον Κωνσταντίνο μ’ αυτόν τον βασιλιά, θα διώξουμε τους Τούρκους, στην κόκκινη μηλιά, θα πάρουμε την Πόλη και την Αγιά Σοφιά, θα διώξουμε τους Τούρκους στην κόκκινη μηλιά»…

Το θυμάσαι ακόμη;
«Δεν πρόκειται να το ξεχάσω ποτέ…»

Πώς φύγατε από τα Γιάννινα και πως σας υποδέχτηκαν στην Τουρκία;
«Διωγμένοι φύγαμε. Στα κρυφά. Από τα Γιάννινα με αυτοκίνητα στην Πρέβεζα και από εκεί με πλοίο στην Κωνσταντινούπολη. 1500 νομάτοι ήμασταν από τα Γιάννινα. Μας είπαν, θα φύγετε και θα πάτε κάπου που σας έχει ετοιμάσει τα κτίρια για να μείνετε η Τουρκία. Όλους τους Γιαννιώτες μας πήγαν στο Παντίκι. Παραθαλάσσια περιοχή, ωραίο μέρος, αλλά εκεί μας θεωρούσαν ξένους, Έλληνες. Ελληνικό σπόρο μας έλεγαν και δε ήθελαν ούτε να συζητήσουν με ’μας. Δύσκολα χρόνια περάσαμε κι εκεί. Πολύ δύσκολα, αλλά όσο περνούσε ο καιρός ήμασταν καλύτερα και τα καταφέραμε».

Συζητούσατε στο σπίτι για τα Γιάννινα;
«Όχι και πολλά πράγματα. Δεν ξέρω αν οι γονείς μου συζητούσαν, αλλά δεν ήθελαν να το κάνουν μπροστά μας».

Γεννήθηκες στα Γιάννινα, μεγάλωσες εδώ, έζησες τα περισσότερα χρόνια στην Τουρκία. Τι αισθάνεσαι περισσότερο, Τούρκος ή Έλληνας, μουσουλμάνος στο θρήσκευμα;
«Τουρκογιαννιώτης είμαι. Αυτά τα χώματα εδώ είναι της μάνας μου. Μαζί πήγαμε χθες στο σπίτι, είδες τη συγκίνησή μου μπροστά στην πόρτα, στο κατώφλι. Τουρκογιαννιώτης…»

Τι χωρίζει τους δύο λαούς;
«Σήμερα, τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου και των άλλων Τουρκογιαννιωτών αισθάνονται κι αυτοί τις ρίζες τους εδώ στα Γιάννινα. Αδέρφια είμαστε. 400 χρόνια μαζί ζήσαμε. Φίλοι, αδέρφια… Σκοτωνόμασταν, αλλά ζήσαμε μαζί, ξέραμε ο ένας τον άλλον καλά… Οι λαοί δεν έχουν τίποτε να χωρίσουν, αλλά οι κυβερνήσεις… Σήμερα, δεν είμαστε καλά. Μία κυρία από την ομάδα που ήρθαμε, είχε πρόβλημα, γιατί στο προξενείο στην Άγκυρα δεν υπογράφανε στο διαβατήριό της, για να έρθει στην Ελλάδα, επειδή είχε επισκεφθεί την Κύπρο και είχε σφραγίδα που έγραφε Κύπρος. Δεν είμαστε όσο καλά πρέπει να είμαστε…»

Να μας ξανάρθεις του χρόνου.
«Εντάξει, δεν είναι κι εύκολο, μπαίνω στα 97».

Δεν είσαι και μικρός…
«Μικρός είμαι, αλλά έχουμε και δουλειές», λέει ο Λουτφού γελώντας και τον αποχαιρετάμε μαζί και τους υπόλοιπους Τουρκογιαννιώτες, που αναχώρησαν το Σάββατο για τις Σέρρες.

«Είμαστε πολίτες του κόσμου»
Οι επισκέψεις και οι επαφές των απογόνων κυρίως των ανταλλαγέντων της δεκαετίας του 1920 πύκνωσαν μετά την ίδρυση του Ιδρύματος Ανταλλαγέντων Λοζάννης (LMV) το 1999 στην Κωνσταντινούπολη.
Η αιτία που γέννησε την ιδέα της ίδρυσης αυτού του Ιδρύματος ήταν οι σεισμοί που έγιναν την ίδια χρονιά, αλλά και τις προηγούμενες σε Ελλάδα και Τουρκία. Έκτοτε, το Ίδρυμα γνωρίζει ολοένα και μεγαλύτερη αποδοχή, τυγχάνει γενικής αναγνώρισης σε ολόκληρη την Τουρκία και έχει θέσει υπό την ομπρέλα του 30 σωματεία από διάφορες πόλεις της Τουρκίας, όπου έφτασαν ανταλλαγέντες.
Ένας από τους πρωτεργάτες της ίδρυσης του LMV το 1999 ήταν και ο Σεφέρ Γκιουβένς, που βρέθηκε και αυτός την Παρασκευή και το Σάββατο στα Γιάννινα.
Ο κ. Γκιουβένς αναφέρθηκε στην λειτουργία και τους σκοπούς του Ιδρύματος που περιλαμβάνει στους κόλπους του απογόνους ανταλλαγέντων από τα Γιάννινα, τη Θεσσαλονίκη, την Κοζάνη, τα Γρεβενά, την Φλώρινα, τις Σέρρες και αλλού.
«Μέχρι το 1999 δεν ήμασταν οργανωμένοι. Έκτοτε όμως αναπτύσσεται σαν μόδα και οργανώνονται παντού συγκεντρώσεις απογόνων των ανταλλαγέντων. Οι σκοποί του Ιδρύματος είναι οι δύο λαοί που έζησαν αιώνες μαζί, μέσα σε κακές ημέρες στην πλειοψηφία τους, να αποδείξουμε, ότι δεν είναι εχθροί αλλά φίλοι και πως από κοινού μπορούμε να συμβάλλουμε στο να μη χαθεί η πολιτιστική και πολιτισμική μας κληρονομιά. Το Ίδρυμα βρίσκεται μακριά από την πολιτική και το κεφάλαιο, κρατάμε την ίδια απόσταση και από τις δύο κυβερνήσεις. Δε θέλουμε να μπλέξουμε την καταγωγή μας και αυτό που θέλουμε να διατηρήσουμε με την πολιτική των δύο χωρών», σημείωσε ο κ. Γκιουβένς.
Κλείνοντας, ρωτήσαμε τον κ. Γκιουβένς τι αισθάνεται περισσότερο, αν είναι Τούρκος ή Έλληνας στην καταγωγή, μουσουλμάνος στο θρήσκευμα.
«Είμαι πολίτης της τουρκικής δημοκρατίας και αισθάνομαι Τούρκος. Η πολιτισμική μας ταυτότητα όμως είναι Τουρκογιαννιώτης. Πολλοί από τους απογόνους των ανταλλαγέντων μιλάνε ως μητρική γλώσσα τα Ελληνικά, τα Βουλγάρικα ή τη γλώσσα της χώρας από την οποία έφτασαν στην Τουρκία. Έτσι, αισθάνομαι ως πολίτης του κόσμου».
Και η απόγονος του Εσάτ Πασά!
Καθηγήτρια Οθωμανικού Πολιτισμού σε Πανεπιστήμιο της Άγκυρας η κα Φιλίς, που δηλώνει απόγονη της οικογένειας του Εσάτ Πασά και του Βεχήπ Μπέη.
Τα συγγενικά της πρόσωπα, οι πρόγονοί της, από την γιαγιά και την προγιαγιά της ακόμη, που ζούσαν στα Γιάννινα έφυγαν το 1912 από την πόλη, διαισθανόμενοι ή έχοντας την «εσωτερική» πληροφόρηση για τις δύσκολες ημέρες που θα έρθουν και δεν συμπεριλαμβάνονται στους ανταλλαγέντες. Ωστόσο, διατήρησαν την ελληνική πολιτισμική τους ταυτότητα αλλά και την ελληνική γλώσσα, την οποία μιλούσαν για πολλά χρόνια στην Τουρκία.
«Στο σπίτι μιλούσαμε μόνο Ελληνικά ή Γιαννιώτικα. Λέγοντας Γιαννιώτικα, μιλάμε για μια διάλεκτο που χρησιμοποιούσαμε στην Πόλη που δεν είχε σχέση με τα Ρωμέικα των Κωνσταντινουπολιτών. Άλλοτε ήταν η ελληνική γλώσσα με τουρκική σύνταξη και άλλοτε οι τουρκικές λέξεις με ελληνική σύνταξη. Οι πρόγονοί μου, όπως έχω αναζητήσει το γενεαλογικό μου δέντρο ήρθαν στα Γιάννινα μεταξύ του 15ου και του 17ου αιώνα από την Τουρκία. Μέχρι τότε στην τοπική διοίκηση ήταν ελάχιστοι οι Οθωμανοί, που άρχισαν όμως να αυξάνονται από τον 17ο αιώνα».
Υπήρχε νοσταλγία εκείνων που έφυγαν από τα Γιάννινα για τον τόπο όπου γεννήθηκαν και μεγάλωσαν, ρωτήσαμε την κα Φιλίς.
«Η γιαγιά μου μιλούσε πάντα για τα Γιάννινα. Έχω πολλά οικογενειακά κειμήλια στο σπίτι μου και θα ήταν χαρά μου αν γίνει κάποια έκθεση να τα φέρω για να τα δει όλος ο κόσμος. Η γιαγιά μου είχε κεντήσει σε ένα χαρτόνι με κλωστές, το όνομα μιας εφημερίδας των Ιωαννίνων, φτιάχνοντας μια θήκη για τις εφημερίδες. Τη θήκη αυτή την έχω ακόμη, αλλά δεν θυμάμαι το όνομα της εφημερίδας. Είναι η πέμπτη φορά που έρχομαι στα Γιάννινα, όμως από την δεύτερη ή τρίτη επίσκεψη βιώνω έντονα συναισθήματα. Αισθάνομαι ότι σε αυτούς τους δρόμους περπατά η γιαγιά μου. Κάθε φορά που έρχομαι ψάχνω το σπίτι που μου έλεγε, ότι γεννήθηκε και έζησε. Όπως μου είπε αυτό έγινε μετά προξενείο της Αυστρίας και έπειτα νηπιαγωγείο. Δυστυχώς δεν έχω καταφέρει ακόμη να το εντοπίσω».
Πόσο Γιαννιώτισσα αισθάνεσθε, ρωτήσαμε κλείνοντας την κα Φιλίς.
«Όταν μαζευόμαστε στην Τουρκία και στο Ίδρυμα εμείς που καταγόμαστε από τα Γιάννινα αισθανόμαστε κάπως ανώτεροι από όλους τους υπόλοιπους ανταλλαγέντες, γιατί τα Γιάννινα θεωρούνταν μια κοσμοπολίτικη και ανώτερη περιοχή. Αυτό το έχουμε διατηρήσει και μεταξύ μας. Είμαστε πολίτες της Τουρκίας όμως προσωπικά θα μπορούσα να ζήσω σε πολλά μέρη και φυσικά και στα Γιάννινα. Όπως βλέπουμε και στις εκδρομές που κάνουμε, τα κοινά στοιχεία μεταξύ των δύο λαών είναι πάρα πολλά, από τις απλές καθημερινές συνήθειες, όπως το φαγητό, μέχρι τον τρόπο ζωής και το ήθος», σημείωσε.